Grigorij Ottonowicz Mebes, GOM, (Григорий Оттонович Мебес; ur. 1868 w Rydze – zm. 1930 lub 1934 na zesłaniu), baron Liwoński, syn Ottona Karłowicza Mebesa, pułkownika rosyjskiej armii wyznania luterańskiego i Olgi Grigoriewny Mebes, prawosławnej Rosjanki, jeden z najbardziej wpływowych rosyjskich okultystów pierwszych dekad XX w., martynista, popularyzator wiedzy ezoterycznej.

Mebes ukończył z wyróżnieniem Wydział Matematyczno-Fizyczny Uniwersytetu Petersburskiego. Wśród przedmiotów studiowanych przez niego znajdowały się oprócz kierunkowej matematyki i fizyki, mechaniki i astronomii, współczesne języki europejskie, klasyczna greka, łacina i hebrajski, a także teologia. Po ukończeniu studiów Mebes podjął pracę jako gimnazjalny nauczyciel matematyki, fizyki i języka francuskiego, uczył między innymi w gimnazjach imperatorskich oraz w prestiżowym Korpusie Paziów, w którym nauki pobierali przedstawiciele rosyjskiej arystokracji.

Jego ezoteryczne zainteresowania skrystalizowały się na przełomie XIX i XX w. Mebes – to postać niemal archetypowa, wzorcowy Wtajemniczony „w starym stylu”. Jego osobowość w jakimś sensie odpowiada francuskim wzorcom, a nawet przewyższa je. Francuscy okultyści, może z wyjątkiem Eliphasa Leviego czy Papusa wydawali się przy nim Wtajemniczonymi niższych stopni. On sam zresztą zdawał się podtrzymywać tę legendę, bowiem wkrótce po inicjowaniu go na mistrza Bractwa Martynistów, GOM ogłosił oficjalnie niezależność od paryskiej konfraterni, zarzucając braciom znad Sekwany niedostatek poważnego i wystarczająco głębokiego traktowania ezoterycznych nauk.

Na legendę tego niezwykłego człowieka złożyły się zarówno czynniki zewnętrzne, jak i szczególne cechy charakteru. Był to wysoki mężczyzna o ascetycznych rysach twarzy z rzucającą się w oczy asymetrią, spokojnymi, lecz przenikliwymi szarymi oczyma, rudawymi włosami przyprószonymi siwizną, krzaczastymi brwiami i niewielką szpicbródką. Mówił cicho, lecz dobitnie. Maniery miał nienaganne, sprawiające na słuchaczach i uczniach wrażenie staromodnych, pochodzących jakby z innej epoki. Cechowała go powaga zabarwiona szczyptą ironii, które to cechy czyniły na współczesnych wrażenie niespotykanej wewnętrznej siły, czegoś nadludzkiego – a zatem wpisującego się w legendę członków bractwa Różanego Krzyża, do którego współczesnej francuskiej frakcji GOM przynależał. 

Charakterystyczny styl jego wystąpień, dziś powiedzielibyśmy doskonałe opanowanie technik medialnych, erudycja, nie tylko w zakresie nauk hermetycznych, ale w dziedzinie dziejów cywilizacji, o naukach ścisłych nie wspominając, czyniły z niego prawdziwego Mistrza.

Do Wielkiej Petersburskiej Loży Martynistów GOM został zaproszony w 1910 r. przez Polaka Czesława Czyńskiego (Punar Bhava). Ów delegat Papusa na Rosję po dwóch miesiącach intensywnej znajomości z Mebesem, ujęty głębią jego hermetycznej wiedzy i nieskazitelną postawą moralną, nadał mu od razu najwyższy stopień lożowy. GOM przyjął imię Butator (geniusz matematyki), pod którym występował w bractwie. Jeszcze w tym samym roku Mebes odciął się od francuskich konfratrów, zakładając Autonomiczny Zakon Martynistów Rosyjskiej Obediencji. Odtąd prowadził działalność na własną rękę, gromadząc na razie kameralne grono uczniów, dobieranych bardzo starannie.

Baron Mebes zdobył uznanie i wielką popularność dzięki otwartym wykładom poświęconym kartom tarota i ich związkom z naukami hermetycznymi. Cykl publicznych wykładów pod hasłem Kurs encyklopedii okultyzmu miał miejsce w Petersburgu na przełomie 1911/1912 roku i gromadził tłumy zainteresowanych. W tych wykładach uczestniczyli członkowie rosyjskiej bohemy. Szczególne zainteresowanie budziły rozważania GOMa nad ukrytą symboliką tarota, ujawniające sieć powiązań pomiędzy różnymi tradycjami i językami. W wykładach GOMa brali udział np. przyszli rosyjscy futuryści. Warto dodać, że na wykłady GOMa uczęszczał także przyszły bolszewicki komisarz oświaty Anatolij Łunaczarski, wówczas jeszcze praktykujący ezoteryk, członek loży masońskiej francuskiej obediencji.

Kurs encyklopedii okultyzmu to opus magnum GOM’a – na miarę dzieł Leviego i Papusa chętnie publikowanych w tym czasie w Rosji. Książka na podstawie kursu ukazała się w 1913 r., (w Polsce w 1921 r. w Cieszynie, staraniem Karola Chobota została opublikowana w dwóch tomach pod tytułem Tajemna wiedza duchowa, Encyklopedyczny wykład nauk tajemnej wiedzy duchowej opracowany na podstawie egipskiej symbolistyki oraz Wiedza tajemna: encyklopedyczny wykład nauk tajemnej wiedzy duchowej opracowany na podstawie egipskiej symboliki). Po sukcesie wykładów GOM zdobył sławę największego w Rosji znawcy Nauk Hermetycznych, co pozwoliło mu podnieść poprzeczkę wymagań wobec swoich uczniów. Powołał wówczas nową szkołę inicjacyjną: tym razem Wschodni Zakon Martynezystowski Ścisłej Obserwy (od Martineza de Pasqually). Formacja miała charakter bardzo elitarny. Należało do niej zaledwie kilka osób.

W latach 1919–1921 w Piotrogrodzie Mebes prowadził wykłady poświęcone Świętej Kabale, symbolice księgi Zohar (na początku lat dwudziestych było to wciąż jeszcze możliwe). W tym czasie jego żona Maria Alfredowna Niestierowa z domu Erlanger, również nauczycielka, założycielka „Stowarzyszenia Czystej Wiedzy”, prowadziła wykłady z historii religii o wyraźnie antychrześcijańskiej wymowie. Loża Mebesa, jak i jego działalność popularyzatorska w zakresie ezoteryzmu, przetrwała do 1926 r., kiedy to bolszewickie służby bezpieczeństwa (OGPU) postanowiły położyć im kres. W grudniu 1925 r. okultysta został aresztowany pod zarzutem „przywództwa organizacji masońskiej”. 18 czerwca 1926 r. skazano go na trzy lata ciężkich łagrów na osławionych Wyspach Sołowieckich. W akcie oskarżenia napisano: „Masoneria nie zmienia swojej taktyki wobec partii komunistycznej: nie wyklucza ona komunistów ze swego środowiska. Przeciwnie szeroko otwiera im drzwi, jako że polityczną jej funkcją jest zasysanie do swoich szeregów przedstawicieli klasy robotniczej, rozmiękczanie ich woli, i w miarę możliwości także mózgu” (Брачев 2003: 461–462; tłum. M. R.). Prasa nazywała go wówczas „czarnym okultystą”, gazety obwieszczały, że w Leningradzie pod jego przywództwem działały liczne loże masońskie liczące po kilka dziesiątków członków, mające w swoich szeregach magistrów i mistrzów, praktykujące rytuały inicjacyjne, przysięgi podpisywane krwią, mające własne statuty, prowadzące korespondencję zagraniczną i pobierające opłaty członkowskie.

Imion członków zakonu Mebes nie zdradził w czasie przesłuchań, pomimo że bolszewicka sprawiedliwość ukarała go za milczenie kolejnymi trzema latami łagrów na Uralu. W roku 1932, po odbyciu głównego wyroku, schorowany GOM dostał zgodę na osiedlenie się w Ust-Sysolsku. Tam zmarł w 1934 r. w wieku 76 lat. Tożsamości swoich uczniów ze ścisłej obserwy nigdy nie zdradził.

Za życia i po śmierci krążyły o nim legendy. Jedna z nich mówi o grobie Mistrza w Ust-Sysolsku, na którym podobno rok po śmierci miała wyrosnąć i zakwitnąć akacja. Ten masoński symbol nieśmiertelnego życia odsyła do legendy o Mistrzu Hiramie, budowniczym Świątyni Salomona, zamordowanym przez czeladników usiłujących zdobyć „słowo Mistrza”. W miejscu ukrycia zwłok Hirama miała wyrosnąć akacja, co pozwoliło odnaleźć jego ciało. Ta ciepłolubna roślina, powszechnie występująca w krajach lewantu, na mroźnym Uralu, gdzie zakończył życie Mebes, nie występuje.

Monika Rzeczycka

Literatura: Брачев В. С., 2003, Масоны и власть в России, Москва; ГОМ, 1912, Курс энциклопедии оккультизма, читанный Г.О.М., т. 1–2, СПБ; Заметки о неомартинизме (przechowywane w oddziale rękopisów Muzeum Historii Religii w Sankt-Petersburgu (коллекция II, опись 2, дело 14); Богомолов Н., 2000, Из персональной истории русского мартинизма, [w:] Исследования по истории русской мысли: Ежегодник за 2000 год, ред. М. А. Колеров, Москва, s. 262–287; Серков А. И., 1997, История русского масонства 1845–1945, СПБ; Никитин А., 2000, Мистики, розенкрейцеры и тамплиеры в советской России, Москва; Никитин А., 2004, Розенкрейцеры в советской России: док. 1922–1937 гг., Москва; Никитин А., 2005, Эзотерическое масонство в советской России: док. 1923–1941 гг., Москва; strona internetowa poświęcona Carskiemu Siołu i ważnym postaciom związanym z tym miejcem, w tym GOMowi: https://tsarselo.ru/yenciklopedija-carskogo-sela/istorija-carskogo-sela-v-licah/myobes-grigorii-ottonovich-1868-1930.html (wszystkie fotografie Mebesa również pochodzą z tego źródła). 

Słowa kluczowe: masoneria, paramasoneria, martynizm, Papus, ezoteryzm rosyjski