Internetowy Leksykon Polskiego Ezoteryzmu 1890-1939  jest pierwszym opracowaniem tego rodzaju. Intencją jego Autorów – członków interdyscyplinarnego zespołu badawczego działającego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki w projekcie MNiSW Kultura Polska wobec zachodniej filozofii ezoterycznej w latach 1890-1939 – było stworzenie otwartej bazy danych na temat ezoteryzmu na ziemiach polskich przed odzyskaniem niepodległości w 1918 roku oraz w II RP do wybuchu wojny w 1939 roku. W latach 2016-2019 powstała pierwsza część tego kompendium, obejmująca aż 870 haseł dostępnych on-line dla wszystkich zainteresowanych. 

Członkowie zespołu czynią starania o grant badawczy, który pozwoli na kontynuowanie prac i stworzenie drugiej części Leksykonu Polskiego Ezoteryzmu 1890-1939, w skład którego wejdzie ok. 700 brakujących haseł. Jesli te plany się uda zrealizować, w najbliższych latach cały Leksykon będzie gotowy i dostępny dla szerokiego grona odbiorców. W planach zespołu jest także przygotowanie wersji Leksykonu Polskiego Ezoteryzmu w języku angielskim, przeznaczonego dla badaczy i czytelników z zagranicy.

Z zasobów pierwszej części Leksykonu może już teraz korzystać każdy, kto pragnie zdobyć lub rozszerzyć wiedzę na temat ezoteryzmu na ziemiach polskich w okresie od połowy XIX wieku do wybuchu II wojny światowej. Zamieszczone i zaplanowane do opracowania hasła obejmują biogramy polskich ezoteryków i osób w różny sposób związanych z okultyzmem. Znalazły się w nim także opisy i charakterystyki publikacji ukazujących się w tym czasie w Polsce (zarówno propagujących światopogląd ezoteryczny, jak i polemicznych oraz potępiających te przekonania). Wśród haseł są również charakterystyki najważniejszych formacji ezoterycznych, opisy ważnych miejsc i zdarzeń, dzieł literackich i dzieł sztuki inspirowanych ezoteryzmem. Uwzględniono w nim także wybrane idee i kluczowe pojęcia. W części pierwszej Leksykonu umieściliśmy także hasła pochodzące z polskich źródeł przedwojennych. Zostały one opatrzone dodatkową informacją w tytule, odsyłającą do pierwotnego źródła, czyli: Słowniczka terminów używanych przez spirytystów z 1892 roku [CHŁOPICKI], Słownika wyrażeń, używanych w spirytyzmie z 1928 [KUTZ], Słownika wiedzy duchowej z 1934 [HEJNAŁ] oraz .Glossarjusza okultyzmu z 1936 [GLEIC].

Jaką historię opowiadają hasła Leksykonu Polskiego ezoteryzmu 1890-1939?     . 

Nie bez przyczyny mówi się o „okultystycznym syndromie” lub "ezoterycznym wzmożeniu" końca XIX - początku XX wieku. W tym okresie powstawały liczne formacje o charakterze inicjacyjnym, nawiązujące w swojej działalności do dawnych tradycji: hermetycznej, alchemicznej, różokrzyżowej, gnostycznej, teozoficznej. Działalność grup ezoterycznych u schyłku XIX wieku po raz pierwszy w dziejach cywilizacji Zachodu stała się zjawiskiem masowym, obejmującym swoim zasięgiem niemal wszystkie grupy społeczne. Ezoteryzmem interesowali się wówczas profesorowie uniwersyteccy, uczeni różnych dyscyplin, przedstawiciele świata sztuki: artyści-malarze, rzeźbiarze, literaci, muzycy, pedagodzy, ale także kler, ponadto urzędnicy, polskie ziemiaństwo i mieszczanie o bardzo różnej pozycji społecznej. Było więc to zjawisko o wyjątkowo szerokim zasięgu. Część zainteresowanych ezoteryzm traktowała jako rozrywkę, jednak dla części pozostawał on ważnym, jeśli nie najważniejszym obszarem poszukiwań duchowych i nadzieją na odnowę świata, który, zdaniem wielu, chylił się właśnie ku swojemu nieuchronnemu kresowi. Ezoteryzm jako pewien światopogląd, a raczej kompleks poglądów na rzeczywistość, obejmujący także praktyki i ćwiczenia duchowe oraz postawy moralne, miał być nadzieją dla ginącego świata i początkiem nowej cywilizacji, jaka winna była powstać po nieuchronnej katastrofie. W tej nowej rzeczywistości ezoterycy chcieli być awangardą, ludźmi Nowej Ery, świadomymi przewodnikami innych.

Polski przedwojenny ezoteryzm miał swoją wyraźną specyfikę. Chociaż wiele poglądów zostało twórczo zaimportowanych, to wyjątkowo silne było przekonanie o prekursorskiej wobec Zachodu roli naszych wieszczów i mesjanistów: Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Zygmunta Krasińskiego, a także Augusta Cieszkowskiego, Bronisława Trentowskiego czy towiańczyków, którzy głosili nadejście epoki Ducha,  wskazując na szczególną rolę w niej Polaków i Polski. Romantyczna myśl mesjanistyczna przenikała niemal wszystkie nurty polskiego przedwojennego ezoteryzmu. Pod jej hasłami tworzone były grupy, koła, towarzystwa i inne formacje, dziś niemal zapomniane, chociaż są one ważnym elementem naszej dwudziestowiecznej historii.

Czym jest Leksykon Polskiego Ezoteryzmu 1890-1939?

Leksykon ma pełnić rolę narzędzia pomocnego w procesie odzyskiwania wiedzy o polskim ezoteryzmie schyłku XIX i pierwszych dekad XX wieku jako ważnym elemencie naszych najnowszych dziejów, rekonstruowania ich z mniejszych i większych fragmentów, które rozproszone i niepełne odsłaniają zaledwie fragmenty fascynującej przeszłości.

Hasła leksykonu mają formę artykułów, niekiedy bardzo obszernych, innym razem lakonicznych, w zależności od stanu wiedzy na ich temat. Są one ze sobą powiązane przy pomocy hiperłączy, dołączono do nich także słowa-klucze.

Zasoby Leksykonu można wykorzystywać w pracy naukowej czy dziennikarskiej, stosując praktykę powszechnie przyjętą w świecie nauki, to znaczy podając rzetelne dane źródłowe, np. M. Rzeczycka,„Atlantyda i Agharta” (hasło), internetowy Leksykon Polskiego Ezoteryzmu, http://www.tradycjaezoteryczna.ug.edu.pl/node/137 [data dostępu 1.07.2019].

GŁÓWNĄ REDAKTORKĄ LEKSYKONU JEST KIEROWNICZKA PROJEKTU BADAWCZEGO - DR HAB. MONIKA RZECZYCKA, PROF. UG (monika.rzeczycka@ug.edu.pl)

REDAKTOREM TECHNICZNYM LEKSYKONU JEST DR KAMILA FILIPCZYK, (kamila.paczek@gmail.com)