Kultura polska wobec zachodniej filozofii ezoterycznej w latach 1890-1939.

Projekt Kultura polska wobec zachodniej filozofii ezoterycznej w latach 1890-1939, finansowany ze środków programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki, był zrealizowany od 2016 do 2019 roku. Jego realizatorami byli członkowie zespołu badawczego, liczącego osiemnaście osób o różnym statusie i odmiennych funkcjach. Trzon stanowili główni wykonawcy, stojący na czele sekcji badawczych, tworzący wraz z kierownikiem projektu jego siedmioosobową radę w składzie: Tadeusz Cegielski (UW), Anna Mikołejko (UW), Diana Oboleńska (UG), Monika Rzeczycka (UG), Urszula Patocka-Sigłowy (UG), Agata Świerzowska (UJ), Izabela Trzcińska (AGH w Krakowie). W pracach sześciu sekcji brali udział wykonawcy należący do stałego zespołu badawczego: Katarzyna Arciszewska-Tomczak (UG), Anna Chudzińska-Parkosadze, Irena Fijałkowska-Janiak (UG), Maksim Fyodorow (IMLI RAN w Moskwie), Karolina Maria Hess (UJ, UŚ), Zofia Krasnopolska-Wesner (ASP w Gdańsku), Zbigniew Łagosz, Larysa Michalska (UJ), Kamila Filipczyk (UG), Przemysław Sieradzan (UG) i Renata Wieczorek (UW).

Oprócz głównych wykonawców w pracach brało udział pięciu wykonawców pomocniczych, w tym eksperci powoływani na różnych etapach projektu do wspierania i konsultowania realizacji zadań badawczych: Katarzyna Świerk (UG), Józef Szymeczek (Uniwersytet w Ostrawie), Zbigniew Osiński, Waldemar Gniadek (AHG), Jarosław Tomasiewicz (UŚ), a także ekspercki zespół wspomagający, w skład którego oprócz badaczy i znawców ezoteryzmu polskiego, jak Anna Kargol (AFM w Krakowie), Andrzej Karpowicz (UAM), Jerzy Prokopiuk, Rafał Prinke (AWF w Poznaniu), Ewa Graczyk (UG), Maja Dobiasz-Krysiak (UW), Dorota Mackenzie (UW), Michał Mizera (UW), Mariusz Dobkowski, Aisza Hadyna i Vira Tsypuk, weszli także doktoranci i studenci wspomagający prace badawcze i organizacyjne w grancie: Izaura Jakacka (UW), Karolina Rutecka (UG), Kinga Okroj (UG), Katarzyna Rosiak (UW), Marta Rasielewska (UG), i Dawid Trybański (UG).

Podstawowym celem działań prowadzonych w ramach projektu było rozwinięcie badań nad obecnością zachodnich tradycji ezoterycznych w Polsce i ich wpływem na kulturę polską. Badania te mieszczą się w szerokim i obecnie bardzo nośnym nurcie studiów nad pamięcią kulturową. Zgodnie z koncepcją Aleidy Assman odwołanie do każdego niedostępnego do tej pory archiwum przekształca obowiązujący kanon kulturowej pamięci, dzięki czemu jego nowe rekonstrukcje znajdują nowe, bardziej aktualne formy, a nieobecne wcześniej w świadomości społecznej kulturowe nisze zyskują w niej swoje miejsce.

Polskie tradycje ezoteryczne końca XIX i pierwszych dekad XX wieku były taką, wprawdzie niszową, jednak niezwykle wpływową, a przede wszystkim kulturowo kreatywną sferą. Badania prowadzone w ramach projektu – i jest to zasadnicze osiągnięcie – ukazały faktyczne znaczenie tradycji ezoterycznych dla kultury polskiej – udało się nie tylko zrekonstruować najważniejsze fragmenty historii ezoteryzmu przed 1939 rokiem, ale także pokazać przepływy idei, wskazać kierunki inspiracji i zapożyczeń czy odtworzyć kształt struktur organizacyjnych. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że dzięki temu możliwe stało się wyjaśnienie wielu nieporozumień, które – zazwyczaj z braku wiedzy wynikającej z trudnego dostępu do źródeł – narosły wokół tradycji ezoterycznych omawianego okresu. Przeprowadzone badania otworzyły wiele nowych perspektyw, które mogą być rozwijane w przyszłości zarówno w kontekście faktografii oraz sfery ideowej polskiego ezoteryzmu, jak i metodologii i strategii badawczych. 

2.

Zagadnienia metodologiczne pojawiły się w dyskusji uczestników grantu już w czasie pierwszego wspólnego spotkania w czerwcu 2016 roku. Postulat interdyscyplinarności został uznany za wyróżnik naszego zespołu, a jednocześnie warunek konieczny dla możliwie całościowego ujęcia badanej przez nas tematyki. Jednocześnie interdyscyplinarność stała się prawdziwym metodologicznym wyzwaniem, ponieważ szukaliśmy w przestrzeni wspólnych badań takich rozwiązań, które pozwoliłyby nam nie tylko zaznaczyć ową różnorodność badawczych perspektyw, ale także zbudować spójny obraz polskiego ezoteryzmu w interesującym nas okresie. Kwestia druga wiązała się natomiast z naturą badanego zjawiska. Należało je uchwycić w wielu bardzo różnych kontekstach – kulturowym, społecznym, artystycznym, tożsamościowym itd., wskazując na jego znaczenia, zakres oddziaływania oraz sposoby przejawiania się w szerokiej perspektywie kultury polskiej, a także zachodniej. Nie było to zadanie łatwe, ponieważ w nauce polskiej nie prowadzono wcześniej podobnych badań na tak dużą skalę.

Ze względu na tę specyfikę proces badawczy został zaprojektowany w kilku etapach, by stało się możliwe uzgodnienie poszczególnych stanowisk, a następnie prowadzenie autorskich prac badawczych, obejmujących pełną analizę materiałów źródłowych.

Etap pierwszy, obejmujący niezbędne prace przygotowawcze, wiązał się ze zgromadzeniem i wstępnym opracowaniem materiałów pochodzących z różnych zbiorów archiwalnych. W tej wstępnej fazie prace polegały na skrupulatnym przygotowaniu fotograficznej lub/i opisowej dokumentacji źródłowej pozyskanej w czasie 121 kwerend. Odbywały się one w różnych archiwach w Polsce i na świecie w okresie od maja 2016 do października 2018 roku. Wszystkie zgromadzone materiały, stanowiące obecnie unikalne Archiwum Polskiego Ezoteryzmu, zostały szczegółowo skatalogowane, a także umiejscowione w kontekście ich ezoterycznej genezy i znaczeń. Można podzielić je na kilka grup. Do pierwszej należą źródła pisane: opublikowane (na przykład czasopisma czy książki, artykuły, a także publikacje „wewnętrzne” przeznaczone wyłącznie dla członków grup) i nieopublikowane (na przykład korespondencja, spisy członków grup, również dokumenty osobiste jak wspomnienia i in.) oraz pisma urzędowe (na przykład dokumenty związane z rejestracją kół i inne archiwalia ważne dla danego środowiska). Grupę drugą stanowiły materiały wizualne (na przykład zdjęcia, ilustracje w publikacjach, szata graficzna publikacji, a także reprodukcje dzieł sztuki, artefaktów, w których ujawniły się inspiracje ezoteryczne). W grupie trzeciej znalazła się różnorodna dokumentacja fotograficzna i logistyczna miejsc ważnych z punktu widzenia rozwoju polskiego ezoteryzmu (na przykład zdjęcia budynków, w których mieściły się centrale towarzystw ezoterycznych czy loże, redakcje czasopism, mieszkania najważniejszych przedstawicieli tych środowisk, a także materiały dokumentujące zagospodarowanie przestrzeni w ezoterycznych ośrodkach i osadach, a więc pomysły urbanistyczne i architektoniczne, także te niezrealizowane). Ten zbiór stał się podstawą tworzonej w kolejnych etapach projektu i rozbudowywanej nadal mapy Polskiego Ezoteryzmu. Stanowi ona część bazy należącej do Leksykonu Polskiego Ezoteryzmu 1890-1939 (dostepnego na tej stronie internetowej) również wykonanego przez członków zespołu.

Kolejnym etapem stało się uporządkowanie wyjściowego materiału, prowadzące do rekonstrukcji dziejów polskiego ezoteryzmu, ujmowanej w kontekście wpływów kulturowych, rodzimych i obcych, które przyczyniły się do ukształtowania tej tradycji. Rekonstrukcja ta objęła zarówno prace nad odtworzeniem biografii ludzi związanych z ezoteryzmem, jak i dziejów wyodrębnionych nurtów. Ukształtowanie tego historycznego tła członkowie zespołu uznali za warunek niezbędny dla dalszych badań, ponieważ większość danych na tematy interesujących nas ludzi, nurtów czy koncepcji ezoterycznych w Polsce pozostawała w rozproszeniu i bardzo rzadko była przedmiotem niezależnych studiów. Dopiero więc umocowanie tych elementów w czasie i przestrzeni, a także w odniesieniu do określonych relacji międzyludzkich czy międzyśrodowiskowych pozwoliło na zrozumienie procesu kształtowania się tego wielowymiarowego ruchu i uchwycenie jego dynamiki na ziemiach polskich. Ważnym aspektem tego etapu badań stało się stworzenie i sukcesywne rozbudowywanie wspomnianego Leksykonu Polskiego Ezoteryzmu, w którym na bieżąco pojawiały się hasła-artykuły zawierające informacje wspierające opisane zadania.

Etap trzeci dotyczył pogłębionej interpretacji zgromadzonych materiałów. Punktem wyjścia stała się w nim historia idei, która pozwala analizować bardzo różnorodne źródła w określonym kontekście, wskazując na szerokie pole oddziaływania wybranych przekonań. Na tym etapie została wykorzystana również metoda fenomenologii kultury i religii, zgodnie z założeniami Antione’a Faivre’a, reprezentującego klasyczny nurt badań nad ezoteryzmem, a także różne elementy metodologii stosowanych przez innych badaczy zachodniego ezoteryzmu: Woutera J. Hanegraafa, Arthura Versluisa, Koku von Stuckrada czy Henrika Bogdana. Dzięki tym badaniom udało się wyłonić pewne modele polskiego ezoteryzmu i zjawiska go wyróżniające w kontekście analogicznych fenomenów kulturowych występujących w innych krajach. 

Wreszcie na etapie czwartym reprezentanci poszczególnych dyscyplin wdrażali metody badawcze właściwe dla swoich specjalności naukowych i własnej praktyki badawczej. Należy w tym miejscu wymienić metody literaturoznawcze i językoznawcze, szeroko rozumiane badania nad wizualnością, odnoszące się do warstwy formalnej, ikonograficznej i ikonologicznej, a także do współczesnych metod antropologii obrazu, metody historyczne, społeczne i politologiczne.     

Wszystkie ze wspomnianych poziomów stanowią ciągle rozwijające się plany badawcze. Nasze archiwum i leksykon są nadal systematycznie uzupełniane; poza podstawowym zbiorem prac opublikowanych oraz znajdujących się w ostatniej fazie procesu wydawniczego (zobacz zakładkę Publikacje), powstają nowe artykuły i przygotowywane są kolejne monografie, a zatem można mieć nadzieję, że działania rozpoczęte w grancie będą kontynuowane również po jego zamknięciu.

3.

Istotną wartością, wypracowaną w trakcie realizacji projektu , jest skonsolidowanie, o ile nie stworzenie środowiska osób podejmujących naukową refleksję nad tradycjami polskiego i zachodniego ezoteryzmu. Badania, choć prowadzone w sekcjach, były w istocie realizowane przez cały zespół przy udziale ekspertów zewnętrznych. Komunikacja członków zespołu przebiegała na kilku poziomach: poprzez stronę internetową www.tradycjaezoteryczna.ug.edu.pl, która była (i nadal pozostaje) platformą wymiany naukowej), a także w czasie sześciu spotkań zespołu w okresie od czerwca 2016 do kwietnia 2019 roku. Zgodnie z założeniami wstępnymi, szczegółowe tematy badawcze realizowano w różnych konfiguracjach personalnych, np. szefowie sekcji byli jednocześnie wykonawcami w innych sekcjach, wykonawcy realizowali zadania w kilku sekcjach, a część ekspertów, zapraszanych do współudziału w realizacji jednego określonego tematu, włączała się następnie do prac przy kolejnych zagadnieniach. Przykładami takiej strategii są np. liczne publikacje: rozdziały w monografiach zbiorowych i artykuły oraz hasła w internetowym Leksykonie Polskiego Ezoteryzmu 1890-1939, które powstawały we współautorstwie oraz tworzenie specjalnych kilkuosobowych zespołów delegowanych do udziału w konferencjach naukowych z wystąpieniami związanymi z pracami w projekcie. Dzięki takim działaniom powstała wyraźnie rozpoznawalna grupa specjalistów prowadzących badania w tym zakresie.

Podsumowanie

Efektem prac prowadzonych w grancie jest edycja specjalna naukowej serii Światło i ciemność wydana w sześciu tomach zbiorowych w języku polskim i angielskim, których współautorami i redaktorami są członkowie zespołu badawczego:

Tom 1: Polskie tradycje ezoteryczne 1890-1939. Teozofia i antropozofia, pod red. Moniki Rzeczyckiej i Izabeli Trzcińskiej, Gdańsk 2019.

Tom 2: Polskie tradycje ezoteryczne 1890-1939. Formacje, ludzie, idee, pod red. Moniki Rzeczyckiej i Izabeli Trzcińskiej, Gdańsk 2019.

Tom 3: Polskie tradycje ezoteryczne 1890-1939. Masoneria, pod red. Moniki Rzeczyckiej i Tadeusza Cegielskiego, Gdańsk 2019.

Tom 4: Polskie tradycje ezoteryczne 1890-1939. Źródła i dokumenty, pod red. Diany Oboleńskiej, Gdańsk 2019.

Tom 5: Polskie tradycje ezoteryczne 1890-1939. Idee przewodnie, pod red. Tadeusza Cegielskiego i Mariusza Dobkowskiego, Gdańsk 2020.

Polish Esoteric Traditions 1890-1939. Selected Issues, ed. by Agata Świerzowska, transl. Steve Jones, Gdańsk 2019.

obierz bezpłatnie w zakładce PUBLIKACJE

Ponadto w czasie trwania projektu opublikowano tom prac zbiorowych pt. Imaginatio. Ten wolumin, liczący 208 stron ukazał się w 2017 roku jako VIII tom serii Światło i ciemność. Jego redaktorami są Monika Rzeczycka, Agata Świerzowska i Izabela Trzcińska. Wszystkie zamieszczone w tym tomie artykuły związane są z badaniami nad ezoteryzmem zachodnim, większość należy do członków zespołu lub ekspertów.

W wyniku prac badawczych powstała i została opublikowana w Wydawnictwie Wydziału Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego monografia Renaty Wieczorek pt. Transcendentne sposoby poznania: Wybrane odmiany i ich status epistemiczny (Warszawa 2018), licząca 200 stron, będąca podstawą procedury habilitacyjnej Autorki.

Przygotowano również do druku książkę pt. Ziemia-Duch-Reduta. Rzecz o Mieczysławie Limanowskim Zbigniewa Osińskiego [eksperta w grancie], który do momentu swojej śmierci w styczniu 2018 roku zdążył wykonać jej wersję autorską. Tę liczącą 284 strony książkę wydaje obecnie prestiżowe gdańskie wydawnictwo naukowe Słowo-Obraz-Terytoria. Ukaże się ona w 2019 roku.

Ponadto, opublikowano i przyjęto do druku trzy monografie autorskie różnej objętości związane bezpośrednio z badaniami w projekcie: I. Trzcińska, Legenda i historia polskich różokrzyżowców, Fundacja Różokrzyża, Kraków 2016 (20 stron, dodatek do katalogu wystawy Boska Mądrość – Boska Natura, zorganizowanej w październiku 2016 roku w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius z okazji 400-lecia wydania w Europie Manifestów różokrzyżowców, na której prezentowane były unikatowe starodruki ze zbiorów Bibliotheca Philosophica Hermetica z Amsterdamu, a także Biblioteki Jagiellońskiej); A. Świerzowska, Joga w Polsce od końca XIX wieku do 1939 roku: konteksty ezoteryczne i interpretacje, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019, 556 stron; T. Cegielski, Krótka historia wielkiego obrządku. RSDU w Polsce (1920-1961): W stulecie Rady Najwyższej Rytu Szkockiego Dawnego Uznanego dla Polski (1920-2020), Wydawca: Suwerenny Zakon Szkocki, Paris-Warszawa (szacunkowy termin dystrybucji tej publikacji o objętości 2,5 arkusza wydawniczego – październik 2019). 

Opublikowano i przyjęto do druku także 21 artykułów naukowych, 57 rozdziałów w monografiach naukowych i 62 źródła oraz dokumenty w opracowaniu naukowym z komentarzem, włączając w to rozdziały monografii zbiorowych wskazanych powyżej, W przygotowaniu członków zespołu znajdują się również monografie autorskie i zbiorowe oraz artykuły związane z pracami badawczymi w projekcie.

W trakcie prac w grancie stworzono także internetowy Leksykon Polskiego Ezoteryzmu 1890-1939 jako otwartą i – w zamierzeniu – rozwijającą się w kolejnych latach bazę haseł związanych z obecnością tych tradycji w kulturze polskiej. W chwili zakończenia projektu iLPE liczył ok. 3000 haseł o różnej objętości, których redaktorami i autorami są zarówno wykonawcy, jak i eksperci w grancie. Do 25 czerwca 2019 iLPE był bazą podręczną, dostępną wyłącznie dla członków zespołu. Obecnie jego zasoby mają charakter otwarty, służąc innym badaczom i użytkownikom spoza świata nauki. Otwarta formuła Leksykonu ma sprzyjać nie tylko szerokiej popularyzacji wiedzy o ezoteryzmie jako istotnym fenomenie kultury narodowej, ale także wspólnemu rekonstruowaniu pamięci kulturowej, w którym mogą brać udział także osoby spoza środowiska naukowego, gotowe podporządkować się rygorom pracy naukowej (każde przysłane hasło będzie poddawane recenzji specjalisty w tym zakresie). 

Hasła w leksykonie, będące nierzadko wielostronicowymi opracowaniami tematów szczegółowych, podobnie jak wymienione wcześniej publikacje, stanowią propozycje ujęcia badanych zagadnień w ramy tworzonej wspólnie transdyscyplinowej metodologii. W przekonaniu członków zespołu pozwala ona na wielostronny ogląd zarówno samego zjawiska ezoteryzmu, jak i jego oddziaływań na różne obszary kultury. 

Ważnym elementem tworzenia i dystrybucji tej metodologii, jak również popularyzacji wyników badań prowadzonych w grancie, były wystąpienia konferencyjne organizowane najczęściej w mniejszych lub większych grupach badawczych, co z jednej strony podkreślało rolę pracy zespołowej, ale i budowało tożsamość środowiska. Uczestnicy grantu omówili wyniki badań w 97 wystąpieniach konferencyjnych, sympozjach i seminariach, 5 wykładach naukowych w Polsce i za granicą (zobacz zakładka WYDARZENIA).

W poczuciu ratowania istotnego fragmentu kultury polskiej, stworzyliśmy wspomniane Archiwum Polskiego Ezoteryzmu złożone z kilku tysięcy zdigitalizowanych plików zawierających reprodukcje rękopisów, maszynopisów, rzadkich i trudnodostępnych materiałów opublikowanych oraz dzieł sztuki, artefaktów itp., a także kilkudziesięciu rzadkich publikacji w formie tradycyjnej (poligraficznej) związanych z ezoteryzmem na ziemiach polskich i poza ich granicami w latach 1890-1939. Zostały one skatalogowane, tworząc wstępny, choć już na tym etapie bardzo bogaty zbiór, obejmujący dzieła dotychczas rozproszone lub wręcz uznane za utracone. W związku z zastrzeżeniami archiwów, w których prowadzono kwerendy, materiały te nie stanowią obecnie zasobów otwartych, lecz znajdują się na nośnikach w Laboratorium Niedogmatycznej Duchowości (na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Gdańskiego) i po każdorazowym ustaleniu ich statusu, mogą stanowić bazę źródłową dla innych zespołów badawczych oraz indywidualnych badaczy. 

Jednocześnie dzięki staraniom członków zespołu, którzy w latach 2016-2018 przeprowadzili kwerendy w bibliotekach i archiwach, znaczna część ezoterycznych publikacji z epoki została zdigitalizowana i udostępniona w publicznych zasobach otwartych na stronach „Federacji Bibliotek Cyfrowych” (fbc.pl) i „polony” (polona.pl), a także na platformie „Academica” (w przypadku zasobów chronionych prawem autorskim). Te archiwalia mogą być bazą źródłową dla innych zespołów badawczych, jak i badaczy indywidualnych.

W celu dalszego rozwoju badań w tworzonej transdyscyplinie założono Biblioteczkę Studiów Ezoterycznych obejmującą obszerny zbiór ważnych współczesnych publikacji naukowych: anglojęzycznych, niemieckojęzycznych, rosyjskojęzycznych oraz polskojęzycznych, związanych z badaniami ezoteryzmu zachodniego. Ta podręczna baza znajdująca się w Laboratorium Niedogmatycznej Duchowości na Wydziale Filologicznym UG, przeznaczona jest zarówno dla indywidualnych badaczy ezoteryzmu zachodniego, jak i innych zespołów badawczych.

Ważnym osiągnięciem grantu związanym z budowaniem transdyscypliny naukowej są procedury awansowe zmierzające do uzyskania stopni naukowych przez członków zespołu – wykonawców i ekspertów:

1. Renatę Wieczorek, której decyzją RW Filozofii i Socjologii UW z dnia 10 grudnia 2019 r. nadano stopień doktora habilitowanego na podstawie monografii pt. Transcendentne sposoby poznania: Wybrane odmiany i ich status epistemiczny wydanej w Warszawie w 2018 r.
2. Waldemara Gniadka, któremu decyzją RW Historycznego Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Giejsztora z dnia 24 stycznia 2019 r. nadano stopień doktora na podstawie rozprawy pt. Niemieckie loże wolnomularskie w II Rzeczypospolitej.
3. Maję Dobiasz-Krysiak, której decyzją RW Polonistyki UW nadano stopień doktora w zakresie nauk o kulturze i religii na podstawie rozprawy pt. Edukacyjny przełom demokratyczny w Polsce na przykładzie szkoły waldorfskiej.

Wszczęto również procedury awansowe na stopień doktora habilitowanego dwóch członkiń zespołu (kierowniczek sekcji badawczych):

1. Agaty Świerzowskiej, w zakresie nauk o kulturze i religii, na podstawie monografii pt. Joga w Polsce od końca XIX wieku do 1939 roku. Konteksty ezoteryczne i interpretacje, wydanej w Krakowie przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego w 2019 r.
2. Urszuli Patockiej-Sigłowy, w zakresie językoznawstwa, na podstawie monografii tematycznie niezwiązanej bezpośrednio z projektem, ale odnoszącej się do zagadnień komunikacji medialnej będącej tematem badań Autorki w tym grancie.

Poprzez liczne działania popularyzatorskie została stworzona platforma, pozwalająca na rozwój środowiska badaczy ezoteryzmu zachodniego w Polsce, nawiązano i wzmocniono kontakty naukowe z ośrodkami zagranicznymi, zajmującymi się tą tematyką, zintegrowano działania badawcze uczonych z różnych ośrodków akademickich w Polsce, a także takich pracowni badawczych i stowarzyszeń naukowych, jak wspomniane Laboratorium Niedogmatycznej Duchowości i Polskie Stowarzyszenie Badań nad Ezoteryzmem Zachodnim, podjęto współpracę z czasopismami naukowymi dotychczas niepodejmującymi problemów badań nad ezoteryzmem (np. „Zeszyty Prasoznawcze UJ”) oraz rozwinięto współpracę z tytułami omawiającymi takie zagadnienia (np. „Hermaion”), zainicjowano powstanie nowych interdyscyplinarnych zespołów badawczych i narodziny projektów, w tym także międzynarodowych. 

Do zespołu włączono także młodych badaczy: doktorantów i studentów. Zostały im przydzielone zadania badawcze oraz prace wspomagające, np. edytorskie czy organizacyjne, dzięki którym zyskali oni możliwość działania na pograniczu kilku dyscyplin naukowych oraz budowania ważnych w praktyce akademickiej relacji międzypokoleniowych. Czynny udział w projekcie w charakterze wykonawców przygotowywał doktorantów do samodzielnych oraz zespołowych badań naukowych, w tym działań w projektach krajowych i zagranicznych.

Ten rozległy terytorialnie i personalnie, międzypokoleniowy, interdyscyplinarny projekt naukowy, w którym brali udział uczeni z różnych ośrodków akadeickich w Polsce i za granicą został zakończony 25 kwietnia 2019 roku, jednak częśc działań rozpoczętych podczas  jego realizacji - zgodnie z założeniami - trwa nadal. 

Kierownik  projektu 

Monika Rzeczycka