Zadruga, ruch intelektualny i polityczny działający w Polsce głoszący idee panslawizmu i neopogaństwa, zainicjowany w 1937 r. przez Jana Stachniuka, skupiony wokół czasopisma o tej samej nazwie.

Ideologia ruchu opierała się na filozofii kulturalizmu stworzonej przez Jana Stachniuka, będącej syntezą nietzscheanizmu, panslawizmu, nacjonalizmu, socjalizmu i antychrześcijańskich koncepcji panteistycznych. Choć myśl ta – za sprawą obecnej w niej krytyki duchowości monoteistycznej – niekiedy błędnie interpretowana jest w kategoriach materialistycznych, nietrudno dostrzec w niej inspiracje ezoteryczne i politeistyczne. W myśli zadrużnej Wszechświat jest przestrzenią urzeczywistniania się bezosobowej, metafizycznej siły nazywanej wolą tworzycielską. W myśl tej koncepcji, egzystencja ma charakter dynamiczny, tożsamy z bezustannym dążeniem do przezwyciężania własnych ograniczeń, permanentnym rozwojem i nie mającym końca zmierzaniem wszelkich przejawów bytu ku coraz doskonalszym formom.

Choć filozofia grupy Zadruga uznaje człowieka za najdoskonalszą istotę Wszechświata, nie ma charakteru humanistycznego – szczególny status ludzkości wynika ze zdolności do świadomego wcielania w życie woli tworzycielskiej i powoływania do życia kultury, uważanej za najwyższą wartość i utożsamianą z przezwyciężeniem biologicznych, zwierzęcych aspektów własnej natury.

Konsekwencją wegetatywnego aspektu człowieka jest przeciwieństwo kultury – wspakultura, która stanowi zespół sił dążących do stagnacji, powstrzymania ewolucji tworzycielskiej świata i rozpadu kultury. Najwyższą wartością światopoglądu wspakulturowego jest fizjologicznie rozumiane „osobiste szczęście”. Dzieje ludzkości Jan Stachniuk pojmuje jako nieustającą walkę dwóch przeciwbieżnych ciągów – kulturowego, zmierzającego ku doskonałości, i wspakulturowego, dążącego do zastoju i rozpadu cywilizacji.

Grupa Zadruga poddawała chrześcijaństwo, a w szczególności rzymski katolicyzm, druzgocącej krytyce, uznając je za przejaw destrukcyjnej, regresywnej wspakultury. W myśl ideologii ruchu, dzieje narodów determinuje ich kolektywna psychika, formowana przez „ideomatrycę”, za którą odpowiada dominujący w danej społeczności światopogląd. W rezultacie dokonanej przez siebie analizy socjopolitycznych konsekwencji różnych światopoglądów o charakterze duchowym, Jan Stachniuk uznał katolicyzm za prąd szczególnie szkodliwy dla rozwoju kultury, dostrzegając w nim apoteozę eskapizmu, kwietyzmu i konsumpcjonizmu, co nieuchronnie prowadzi do upadku cywilizacyjnego i zacofania. Remedium na postępujący upadek narodu polskiego myśliciel dostrzegał w oparciu ideomatrycy o wyrastające z wierzeń przedchrześcijańskich Słowian wartości kolektywistyczne i etykę heroiczną.

Zadrużanie odwoływali się do idei panslawistycznych – postulowali zjednoczenie ludów słowiańskich w ramach wielkiego nadnarodu. Symbolicznym wyrazem odrzucenia chrześcijaństwa, jak również identyfikacji ze Słowiańszczyzną i rodzimowierstwem było przyjmowanie przez członków ruchu prasłowiańskich imion.

Ruch Zadruga przez pewien czas współpracował z grupą artystyczną ezoterycznego twórcy Stanisława Szukalskiego, który stworzył symbol ruchu – „toporzeł”.

Oprócz przywódcy Jana Stachniuka, czołowymi działaczami Zadrugi byli: Tadeusz Then, Zygmunt Felczak, Antoni Wacyk i Feliks Widy-Wirski. Grupa działała do 1939 r., po inwazji nazistowskiej jej członkowie podjęli działalność konspiracyjną w antyhitlerowskim ruchu oporu, kolportując literaturę panslawistyczną i uczestnicząc w walce zbrojnej, między innymi w ramach Kadry Polski Niepodległej, Stronnictwa Zrywu Narodowego i Armii Krajowej. Po II wojnie światowej niektórzy uczestnicy ruchu kontynuowali działalność na emigracji.

Przemysław Sieradzan

Literatura: Grott B., 1989, Myśl społeczna neopogańskiej Zadrugi i jej religijne aspekty, Kraków; Stachniuk J., 1995, Człowieczeństwo i Kultura, Wrocław; Stachniuk J., 1990, Dzieje bez dziejów, Wrocław; Tomasiewicz J., 2000, Między faszyzmem i anarchizmem. Nowe idee dla Nowej Ery, Pyskowice.

Słowa kluczowe: Jan Stachniuk, neopogaństwo, kulturalizm, panslawizm