Mistyka

1. Etymologia. Z łac. mysticus – „mistyczny, wtajemniczony, odgrywający rolę w misteriach”; jako substantivum mystica, -orum – „sprzęt potrzebny przy misteriach”, misterium – „tajemna nauka”, misteria – „obrządki religijne dostępne tylko dla wtajemniczonych”, „tajemnice”, mystēs, -ae – msc. „kapłan w misteriach” – to wszystko z greckiego mystikós – „dotyczący misteriów, mistyczny”, „tajemniczy”, mystérion – „tajemnica, tajemniczy obrzęd”, l. mn. „misteria”, „święte sprzęty i przedmioty wiezione podczas uroczystości do Eleusis”, „tajemnica, sekret”, „tajemnica objawiona przez Boga”, mystēs – „wtajemniczony w misteria”, mystis, -idos „uczestniczka misteriów”, „wtajemniczona”. Podstawa: główny czasownik myō „zamykać się, być zamkniętym, zmrużyć się”, o kwiatach: „stulić się”, o osobach i zwierzętach: „zamknąć oczy”, „być uśpionym, uciszyć się”, trans. „zamknąć oczy”, nominalne derywaty z podstawowym znaczeniem „mający zamknięte oczy” (Frisk 1973: 279–280).

2. Opis ogólny. Mistyka jest terminem odnoszonym do zbioru przekonań wyrażających przeświadczenie o możliwości zaistnienia doświadczenia mistycznego, o jego istocie, naturze, a także skutkach (obejmuje więc interpretację doświadczenia mistycznego). Doświadczenie to jest rozumiane jako przekraczający świadomość empiryczną akt bezpośredniego przebywania w obliczu i/lub komunikacji i/lub unii doświadczającego z ostateczną rzeczywistością, niekiedy pełniącą funkcje (postrzeganą jako) sacrum. Przy czym owa ostateczna rzeczywistość ma charakter mistyczny/irracjonalny w rozumieniu zaproponowanym przez R. Otto (por. Otto 1993, 2000). Otto (2000: 163) twierdzi, że „mistyka […] występuje w takiej mierze, w jakiej przedmiot odniesienia uczuć religijnych staje się <<irracjonalny>>, to znaczy […] w takiej mierze, w jakiej jego momenty irracjonalno-numinotyczne przeważają i określają życie duchowe”. Akt mistyczny, mający charakter bezpośredniego wglądu i/lub uczestnictwa w rzeczywistości nadnaturalnej, jest uznawany za najdoskonalsze i przez to najcenniejsze źródło poznania. Charakter i specyfikę mistyki określa kontekst kulturowy i religijny, w ramach którego doświadczenie mistyczne ma miejsce, na przykład mistyka Wschodu, Zachodu, chrześcijańska, żydowska, suficka itd. Wiedza (gnoza) płynąca z doświadczenia mistycznego jest kontekstualnie związana z wiedzą przyjętą wcześniej przez poznającego czy to w procesie poszukiwań intelektualnych, czy to w akcie wiary, czy też w wyniku naturalnego procesu akulturacji jednostki. Niektórzy badacze podkreślają jednak fakt istnienia wielu cech wspólnych dla doświadczenia mistycznego pomimo faktu, że jest ono zapośredniczone w różnych kontekstach religijnych czy kulturowych (por. np. Underhill 1911, Pratt 1921, James 2001, Otto 2000). Niektórzy twierdzą nawet, że należałoby mówić o jednej, uniwersalnej formie mistyki leżącej u podstaw wszystkich systemów religijnych (por. np. perenialistyczna wizja Huxley’a 1989). Nie przekreśla to jednak wspomnianej wyżej tezy o różnych formach mistyki. Huxley (1989: 111) twierdził, że: „[…] mistycy tworzą teologię, a teologia tworzy mistyków”. Część badaczy wysuwa także tezę, zgodnie z którą doświadczenie mistyczne nie musi być ograniczone wyłącznie do kontekstu religijnego (por. np. Underhill 1911, Pratt 1921, James 2001, Zaehner 1957).

3. Typy doświadczenia mistycznego. Wyróżniane typy doświadczenia mistycznego określają także specyfikę mistyki. Typologia najczęściej opisywanych doświadczeń mistycznych obejmuje: 3.1. Doświadczenia introwertyczne i ekstrawertyczne. Dla introwertycznego typu doświadczeń mistycznych charakterystyczne jest poczucie (stan) pustki, nicości, nie-bycia, a wyłaniające się z niego doświadczenie transcendencji jest wynikiem całkowitego oderwania się od świadectwa zmysłów oraz odcięcia od (zawartości) świadomości empirycznej. Mistycyzm ekstrawertyczny jest związany z bezpośrednim, zmysłowym doświadczaniem rzeczywistości zewnętrznej. W doświadczeniu tym – i na tym polega jego istota – poznawane byty ulegają transformacji tak, że możliwe staje się rozpoznanie w nich transcendentnej podstawy (Stace 1960). Zdaniem N. Smart (1969) doświadczenia mistyczne (które odpowiadają typowi introwertycznemu) są charakterystyczne dla religii wschodnich (np. hinduizmu, buddyzmu, konfucjanizmu), zaś doświadczenia numinotyczne (odpowiadające typowi ekstrawertycznemu) są charakterystyczne dla religii profetycznych. 3.2. Doświadczenia teistyczne i nieteistyczne. Dla teistycznego typu doświadczenia mistycznego charakterystyczny jest dualizm, w którym podmiot poznający (mistyk) i byt poznawany pozostają różne od siebie (choć na pewnym etapie doświadczenia można mieć do czynienia z unio mystica, które może obejmować całe spektrum doświadczeń, począwszy od odczucia zaniku barier oddzielających mistyka od Boga, na pełnym utożsamieniu się mistyka z Bogiem, kończąc). W mistyce typu nieteistycznego przyjmuje się możliwość doświadczenia rzeczywistości transcendentnej (niebędącej bogiem) lub też doświadczenia braku tej rzeczywistości, por. np. Otto (2000). 3.4. Doświadczenia apofatyczne i katafatyczne. Mistyka apofatyczna jest mistyką niewyrażalności, niewypowiadalności – uznaje się, że nie jest możliwe wyrażenie żadnych twierdzeń na temat doświadczeń mistyka: przedmiotu doświadczenia czy wiedzy nabytej w akcie mistycznym. Mistyka katafatyczna uznaje możliwość opisu treści samego doświadczenia, a także komunikowania go, choć nie zawsze środkami werbalnymi. 3.5. Doświadczenia teurgiczne i nieteurgiczne. W teurgicznych formach mistyki uznaje się możliwość wywołania doświadczenia mistycznego (tj. skłonienia bytu transcendentnego do przejawienia się w doświadczeniu) odpowiednimi do tego środkami i działaniami (por. żydowska kabała). W mistyce nieteurgicznej byt transcendentny nie ulega wpływowi działań mistyka (może odpowiedzieć na jego starania, ale nie jest nimi przymuszony). Na temat typologii mistycyzmu zob. np. Almond (1982), Smart (1969), Stace (1961), Zaehner (1957), Otto (2000).

4. Cechy dystynktywne doświadczenia mistycznego. Klasyczne cechy diagnostyczne doświadczenia mistycznego, które podlegają różnorodnej interpretacji w obrębie różnych systemów mistycznych (mistyk) zaproponował W. James (2001: 292 i n.). Są to dwie cechy podstawowe i charakterystyczne dla każdego stanu mistycznego: a) niewyrażalność oznaczająca, że „właściwości tego stanu mogą być tylko doznane bezpośrednio i nie mogą być udzielane lub przekazywane innym” (James 2001: 293). Ani jakość, ani wartość tego doświadczenia nie mogą zostać przekazane innej osobie, której doświadczenie takie jest obce; b) zdolność poznawcza (wartość noetyczna) oznaczająca, że doświadczenie mistyczne jest jednocześnie aktem poznawczym (stanem poznania), wglądem dającym dostęp do prawd niedostępnych poznaniu intelektualnemu. Inne dwie częste cechy, choć już nie tak powszechne, to: a) nietrwałość – stan mistyczny trwa krótko, wg Jamesa do rzadkości należą sytuacje, w których jego trwanie jest dłuższe niż 30 minut, stwierdzenie to bywa jednak kwestionowane; b) bierność – oznacza, że w chwili zaistnienia stanu mistycznego wola osoby doświadczającej go ulega „zawieszeniu”, mistyk ma wrażenie „jak gdyby był pochwycony i podtrzymywany przez jakąś potęgę wyższą” (James 2001: 294), „silne stany mistyczne zwykle posiadają władzę nad tymi, którzy ich doznają” (James 2001: 326). O ile możliwe jest przygotowanie się na doświadczenie mistyczne, ułatwienie jego zaistnienia, o tyle w chwili pojawienia się tego stanu świadomości, mistyk nie ma możliwości kontrolowania go. Powyższą charakterystykę uzupełniają takie cechy, jak: a) paradoksalność, przy czym cecha ta może odnosić się do samego doświadczenia (jako wykraczającego poza doświadczenie codzienności) i/lub do rzeczywistości będącej przedmiotem doświadczenia (jako odmiennego od rzeczywistości codzienności), jak też języka, którym jedno i drugie są opisywane. Paradoksalność może tu oznaczać stan zdziwienia/zaskoczenia, ale także wszystko to, co „przekracza nasze kategorie”, jest „zamachem na naturalną logikę” (Otto 1993: 54–55) (antynomia, coincidentia oppositorum); b) transformatywność – skutkiem doświadczenia mistycznego jest całkowita przemiana doświadczającego – jego świadomości, postawy wobec świata i drugiego człowieka, a także form obrazu samego siebie, w ślad za ową przemianą idą także zmiany w sposobie postępowania.

Agata Świerzowska

Literatura: Almond P., 1982, Mystical Experience and Religious Doctrine. An Investigation of the Study of Mysticism in World Religions, Berlin; Frisk H., 1973, Griechisches etymologisches Wörterbuch, t. II, Heidelberg; Huxley A., 1989, Filozofia wieczysta, przeł. J. Prokopiuk, K. Środa, Warszawa; Jakubczak M., M. Sacha-Piekło (red.), 2003, Między wiarą, a gnozą, doświadczenie mistyczne w tradycjach Orientu, Kraków; Otto R., 1993, Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych, przeł. B. Kupis, Wrocław; James W., 2001, Doświadczenia religijne, przeł. J. Hempel, Kraków; Otto R., 2000, Mistyka Wschodu i Zachodu, przeł. T. Duliński, Warszawa; Pratt J. B., 1921, The Religious Consciousness: A Psychological Study, New York; Smart N., 1969, The Religious Experience of Mankind, New York; Stace W. T., 1960, The Teachings of the Mystics, New York; Stace W. T., 1961, Mysticism and Philosophy, London; Underhill E., 1911, Mysticism: A Study in the Nature and Development of Man’s Spiritual Consciousness, New York; Zaehner R. C., 1957, Mysticism Sacred and Profane: An Inquiry into some Varieties of Praeternatural Experience, Oxford.

Słowa kluczowe: tajemnica, wtajemniczenie, inicjacja, duchowość, religia