Gustav Meyrink, (1868–1932), (prawdziwe nazwisko: Meyer, pseudonim: Kama), niemiecki (według innych opinii – austriacki) pisarz, filozof, mistyk, okultysta, członek wielu ezoterycznych organizacji, stowarzyszeń, bractw i lóż, tłumacz, niezmiernie oryginalna, wybitna i ciekawa osobowość przełomu XIX i XX w., czasów obfitujących w wyjątkowe postacie. Nawet na ich tle wyróżniał się stylem życia i niepowtarzalną, jedyną w swoim rodzaju, twórczością. Na okładkach jego książek wydawanych współcześnie można znaleźć taką jego charakterystykę: ekscentryczny austriacki dandys, outsider, mitoman, który łączył duchowe poszukiwania z uzależnieniem od wioślarstwa, prekursor Franza Kafki.

Biografowie i badacze twórczości Meyrinka częstokroć podkreślają trudności w odtworzeniu jego drogi życiowej, nie zachowała się bowiem większość dokumentów, prywatnych listów, za wyjątkiem korespondencji z wydawnictwami czy stowarzyszeniami nauk tajemnych. Istnieją wprawdzie zapiski, notatki pisarza zebrane przez wydawców i opublikowane dopiero w 1952 r. w książce Z mojego dziennika (Aus meinem Tagebuch,1952). Niektóre informacje z życia artysty zawarte zostały również w jego opowiadaniach, a przede wszystkim w autobiograficznym, nieprzetłumaczonym na polski, Der Lots (1952). Są to jednak dzieła fikcyjne, które tylko w ograniczonej mierze można traktować jako dokument. Wszystko to spowodowało zapewne funkcjonowanie w literaturze przedmiotu – w encyklopediach, podręcznikach, opracowaniach – rozmaitych wizerunków Meyrinka. Utrudnia to recepcję jego życia i twórczości. Niemniej na podstawie różnorodnych źródeł udało się, przynajmniej w jakiejś mierze, zebrać, uporządkować, uściślić fakty i informacje z życia i twórczości autora ezoterycznych powieści inicjacyjnych i fantastycznych opowiadań, odnaleźć teksty wydane w Polsce w latach dwudziestych. Pozyskane materiały biograficzne i krytycznoliterackie stały się pomocne dla prób interpretacji najważniejszych powieści Meyrinka, jak też odpowiedzi na pytanie o obecność i znaczenie jego spuścizny dla kultury i literatury polskiej lat 1890–1939.

Gustav Meyrink, a dokładnie Meyer, urodził się w 1868 r. w Wiedniu (w hotelu Blauer Bock przy ulicy Mariahilferstrasse) w nieprawym związku 27-letniej Marii Meyer, aktorki Królewskiego Bawarskiego Teatru, i 59-letniego barona Karla von Varnbühlera, ministra spraw zagranicznych. Ochrzczony został w kościele protestanckim. Po porodzie aktorka wróciła do Stuttgartu, gdzie wówczas występowała. Do Wiednia przybyła tylko po to, by w tajemnicy, unikając skandalu, urodzić dziecko. Niemowlęciem najprawdopodobniej zaopiekowała się mieszkającą w Hamburgu babka. Ojciec – osobistość wpływowa, dyplomata (w 1866 r. odegrał znaczącą rolę w konflikcie prusko-austriackim), człowiek z innego środowiska, żonaty – nieślubnym dzieckiem też się nie zajmował, nie zaakceptowała go również rodzina Varnbühlerów. Niemniej baron pomyślał o synu – zdeponował na koncie bankowym niemałą sumę pieniędzy na jego utrzymanie, a przede wszystkim na edukację. Po uzyskaniu pełnoletniości, w okresie zakładania banku Meyrink chętnie z tego daru skorzystał. Ojciec zmarł w 1889 r. Dzieciństwo i wczesną młodość przyszły pisarz spędzał tam, gdzie matka występowała na scenie, przede wszystkim w Starnbergu, Monachium i Hamburgu. W 1874 r. trafił do Monachium, tam zaczął uczęszczać do szkoły podstawowej, a potem do Gimnazjum Wilhelma. W latach 1881–1883 rozpoczął naukę w szkole średniej w Hamburgu, a skończył w Pradze. W 1884 r. bowiem, po otrzymaniu engagement w teatrze w Pradze, aktorka wraz z nastoletnim synem przeniosła się do miasta, które w dużej mierze zadecydowało o jego życiu i twórczości, ukształtowało jego ekscentryczną osobowość, wpłynęło na zainteresowanie się okultyzmem, alchemią, magią, kabałą, Żydem Wiecznym Tułaczem, Johnem Dee, buddyzmem i procesami inicjacyjnymi. Mimo że potem mieszkał w różnych krajach i miastach, a starość spędził w bawarskim Starnbergu, w swoim własnym domu, który nazwał Domem przy Ostatniej Latarni, stara Praga, z gettem i uliczką Alchemików, z chatą – pomostem miedzy dwoma światami, która pojawia się tylko „niektórym ludziom w niektóre noce”, na stałe weszła do jego twórczości, stała się jej znakiem szczególnym. Kreowane w kolejnych powieściach przestrzenie światów przedstawionych, na przykład Amsterdamu w Zielonej twarzy (Das grüne Gesicht, 1916), Londynu w Aniele z zachodniego okna (Der Engel vom westlischen Fenster, 1927), zawsze mają cechy starej Pragi – wąskie uliczki z pochyłymi domami, ciemne zaułki, hałaśliwe knajpy i gospody, stare getto, przemykające tajemnicze postacie. Wespół z innymi praskimi pisarzami – czeskimi, niemieckimi i żydowskimi – m. in. z takimi, jak: Paul Leppin, Oskar Wiener, Leo Perutz, Franz Werfel, Hugo Salus, Rainer Maria Rilke, Franz Kafka, Max Brod, Meyrink stworzył literacki mit Pragi,  czy też – jeśli użyć nomenklatury postmodernistycznej – praski tekst. „Praski pisarz – a szczególnie, chociaż nie tylko, pisarz niemiecko-praski – opisuje często w swoich tekstach nie Pragę historyczną i rzeczywistą, minioną lub teraźniejszą, lecz Pragę stworzoną przez literaturę, która w ten sposób stała się literacką kliszą, sztucznym i konwencjonalnym pejzażem postrzeganym jako świat autentyczny, gdzie mogą poruszać się postaci przez tego pisarza stworzone” (Magris 2012: 122). Niemniej, w historycznej i rzeczywistej Pradze zachodziły wówczas niezmiernie ważne wydarzenia, trwał ruch czeskiego odrodzenia narodowego. Symbolem tych zjawisk były decyzje o industrializacji, reorganizacji miasta, likwidacji slumsów i getta (za wyjątkiem cmentarza i najstarszych synagog), przebudowy starego żydowskiego kwartału, prób połączenia Pragi z Hradczynem. Znalazło to przecież wyraz w Golemie (Der Golem, 1915), najbardziej znanym, tajemniczym i wieloznacznym tekście Merinka i w Nocy Walpurgi (Walpurgisnacht, 1917), najbardziej niedocenionej jego powieści.

W 1891 r. matka Meyrinka, z którą nie miał ciepłych relacji do samej jej śmierci w 1906 r. (wszystkie postacie matek kreowanych w jego twórczości nie mają pozytywnych wizerunków), wyjechała do Petersburga, syn zaś pozostał w Pradze, by po ukończeniu gimnazjum kontynuować naukę w praskiej Akademii Handlowej, uczyć się bankowości, uniknąć służby wojskowej, a zarazem zabezpieczyć sobie godziwy byt i przyszłość. Bardziej przyciągało go jednak życie wielokulturowego i wielojęzycznego praskiego tygla, wesołej bohemy, rozczytywanie się w twórczości Ernesta Teodora Hoffmanna, Edgara Allana Poego i „różnych ezoteryków”. Max Brod później wspominał, że w Pradze Meyrink posiadał dużą bibliotekę, znajdowała się tam m. in. broszura o Johanie Dee, o której potem dużo się mówiło w związku z ostatnią powieścią pisarza – Aniołem z zachodniego okna. Sam Meyrink wyznawał, że od młodości interesował się kobietami, sportem (był doskonałym szermierzem i wioślarzem), samochodami (był posiadaczem pierwszego w Pradze samochodu), szachami i narkotykami, „aby potem zmienić te upodobania na praktykowanie buddyzmu, jogi i zainteresowanie rozwojem duchowym” (Woźniak 2015: 80–81). W październiku 1892 r. los zetknął go z mistykiem, „pietystą chrześcijańskim, analfabetą” Aloesem Mailänderem (Goodrich-Clarke 2001: 47), który od czasu gdy „zstąpiło na niego objawienie” przybrał imię Brata Jana. W Darmstadzie zorganizował swoją szkołę, w której próbował z uczniami znaleźć „most życia”, pomagający odnaleźć swoje Ja po drugiej stronie rzeczywistości. Naukę w tej szkole przeszła ponoć Helena Bławatska, założycielka ruchu teozoficznego, której portret Meyrink powiesił na ścianie swego pokoju. Brata Jana znał również, wprawdzie epistolarnie, Rudolf Steiner. Jakiś czas w skład uczniów „mistycznej szkoły” Mailändera wchodził właśnie Meyrink, korespondencyjny zaś kontakt z Mistrzem utrzymywał do samej jego śmierci w 1905 r. Niemniej, do niektórych poglądów Brata Jana pisarz podchodził krytycznie, co uwidoczniło się nie tylko w odejściu ze szkoły, ale i w jego twórczości, na przykład w powieści Zielona twarz. Uważał też, że choroba kręgosłupa, która dotkliwie dała o sobie znać w 1900 r. (groził mu nawet paraliż) była spowodowana egzorcyzmami Mistrza Jana. Dolegliwość udało się wyleczyć dopiero technikami tradycyjnej jogi (Крюков 2004: 29), aczkolwiek już do końca życia pisarz utykał. Jeszcze w 1893 r. Meyrink zaprzyjaźnił się z uchodźcą z Indii, który wtajemniczył go w podstawy Nauczania, w świat ćwiczeń w oddychaniu, ascezę i medytację, w sposoby połączenia jednostki z duchem wszechświata. Jak zauważają biografowie, Meyrink wyznawał, że wcześniejsze próby choćby częściowego opanowania istoty jogi, tak jak i mediumistycznych doświadczeń, nie dawały rezultatu. Doszedł do wniosku, że winni byli jego nauczyciele, asy i autorytety, jak mawiał, którzy sami błądzili w ciemności, a bali się przyznać do niekompetencji. Po poznaniu, a dokładnie mówiąc po doświadczeniu dowodów na istnienie zaświatów, Meyrink zdecydował się całkowicie oddać praktykom duchowym i technikom jogi, „nawet gdyby miał na to stracić całe życie” (Крюков 2004: 29). Pierwszy impuls do osiągnięcia celu zawdzięczał właśnie owemu skromnemu nauczycielowi Nauki z Indii, nazwiska którego nie udało się niestety ustalić. Później, w latach 1908–1910, w czasie pobytu na włoskiej Riwierze, w ezoterycznej szkole terapeutyczno-magicznego bractwa „Miriam” Guliano Kremmerza, występującego też pod pseudonimem Kremm-Erz (właściwie nazywał sie Ciro Formisano), Meyrink miał okazję poznać również „ciemne jogistyczne praktyki”.

W latach 90., dokładnie w marcu 1893 r., w życiu przyszłego pisarza miało miejsce jeszcze jedno ważne wydarzenie – ożenił się. Żoną jego została Hedwig Aloysia Certl. Małżeństwo wkrótce okazało się wielką pomyłką, źródłem obopólnego cierpienia, niemniej Hedwig przez dłuższy czas nie wyrażała zgody na rozwód, co miało wpływ na sytuację drugiego, udanego związku Meyrinka. Miłość swojego życia, „anioła stróża”, czyli Menę (Philomena Bernt), kabaretową śpiewaczkę, poznał w 1897 r. (ponoć fakt ten zapowiadał układ planet). Związek został sformalizowany konspiracyjnie dopiero w 1905 r. w Dover. Być może perypetie w pierwszym związku były bezpośrednim powodem silnej depresji, jaką w 1893 r. przeszedł Meyrink. Wydawało mu się, że jedynym wyjściem z sytuacji, sposobem uwolnienia się od cierpienia może być ucieczka w śmierć, samobójstwo. Jak opowiada w autobiograficznym opowiadaniu Der Lots, dokładnie opracował scenariusz aktu przejścia. Został on jednak zakłócony tuż przed ostatecznym gestem – gdy Meyrink, stojąc na krześle, wyciągnął rękę w stronę pętli, w szczelinę drzwi ktoś wepchnął książeczkę Życie po śmierci (Leben nach dem Tod, b. d.). Lektura skutecznie i zbawczo pochłonęła Meyrinka. Potem w swoich utworach częstokroć wykorzystywał to wydarzenie, to swoje zetknięcie się z tajemnymi siłami losu. Kolejni bohaterowie jego tekstów, szczególnie Nocy Walpurgi, doświadczali przeżycia spotkania z boginią Ananke. Niestety, wiele lat później stało się ono udziałem ukochanego syna pisarza Harro Fortunata, któremu ani Los, ani nikt inny w porę nie podrzucił zbawczej książeczki. I wówczas to życie Meyrinka, które pełne było takich mistycznych zbiegów okoliczności (Крюков 2008: 7), rozpadło się tragicznie, nieuleczalnie i nieodwracalnie. W młodości, kiedy rzeczy były jeszcze odwracalne, w terapii antydepresyjnej Meyrinka pomocna stała się również jego znacząca rola, którą pełnił w środowisku praskiej bohemy – stworzył krąg przyjaciół i sympatyków, towarzyszy, posiadających takiż dość specyficzny pogląd na świat. Ważne okazały się kontakty pisarza z malarzem Hugo Steiner-Pragiem, który potem zilustrował Golema oraz z prozaikami: Hansem Ewersem, późniejszym mistrzem powieści okultystycznej, i z Paulem Leppinem, literatem o bujnej, przede wszystkim erotycznej, biografii, niekoronowanym królem praskiej bohemy, piewcą Pragi. Przy okazji warto nadmienić, iż przez różnego rodzaju biogramy Meyrinka przewija się informacja, że pisarz, jego osobowość i styl życia stały się inspiracją do stworzenia wielu postaci literackich. Wspomniany na przykład Leppin w oparciu o jego wizerunek wykreował Nicolasa, jednego z bohaterów powieści o duchach Droga Severina w ciemności (Severins Gang in die Finsternies. Ein Prager Gespensterroman, 1914). Uważa się również, że Meyrink posłużył Thomasowi Mannowi jako prototyp Tonia Krögera, bohatera noweli o tym samym tytule z 1903 r., „człowieka rozdartego między ideałami życia mieszczańskiego i artystycznego, miedzy potrzebą zwyczajności, dostatku i spokoju i doznań ekstremalnych, ekstazy twórczej, nieprzeciętności” (Makowiecki 2000: 404).

W tym samym okresie wydarzeniem istotnym w życiu autora Golema było również (a może przede wszystkim) zawiązanie przyjaźni podczas studiów z bratankiem poety Christiana Morgensterna, Johanem Davidem Morgensternem, z którym po ukończeniu Akademii w 1899 r. założyli bank „Meyer & Morgenstern”. Przedsięwzięcie możliwe było do zrealizowania dzięki pieniądzom ojca, zdeponowanym niegdyś na bankowym koncie. Do Meyrinka, przylgnęło określenie bankier-literat. Tak nazywa go również Ludwik Hass (Hass 1982: 462). Młody bankier był jednak bardziej literatem niż finansistą, nie pilnował interesu, nadal cały czas poświęcał sztuce, literaturze, a oprócz tego – naukom tajemnym, badaniom zjawisk paranormalnych, wypróbowywaniu działania egzotycznych trucizn (jadów) i narkotyków, próbom przeniknięcia w istotę telepatii, mediumicznych seansów, alchemicznych eksperymentów i teozofii. W 1891 r. prowadził w Pradze teozoficzną lożę, pierwsze w Czechach stowarzyszenie teozoficzne „U modré hvĕzdy”, szybko jednak rozczarował się pracami Heleny Bławatskiej i samą teozofią. Hass z kolei podaje, że „w loży doszło do różnicy poglądów, w wyniku czego z organizacji wycofał się Meyrink” (1982: 462). Niemniej nadal działał on w „Fundacji Wodnika”, teozoficznej organizacji założonej w Anglii przez Mereditka Starra (Waszak 2003: 255). Pozytywną i istotną stroną tego doświadczenia było nawiązanie bliskiego kontaktu z Karelem Weinfurterem, pisarzem, mistykiem, z którym Meyrink wprowadził do Czech jogę i ideę, że źródłem wszelkiego poznania jest właśnie joga, którą należy stosować również w celach leczniczych, psychiatrycznych. Meyrink związany był nie tylko z teozofami i joginami. Spis ezoterycznych stowarzyszeń, organizacji i bractw, lóż, których członkiem był pisarz jest długi, warto wspomnieć tylko niektóre z nich: Ancien & Primitive Rite of Masonry; Mandale of Lord of the Perfect Circle; Bruderschaft der Alten Riten von Heiligen Graal im großen Orient von Patos; Aquarian Foundation; Weisem Loge (Крюков 208: 26).

Działalność banku „Meyer & Morgenstern” zakończyła się krachem, czy też – jak określają to inni – skandalem. Meyrinka oskarżono o wyprowadzenie przy pomocy magii kapitału z kasy, aresztowano i uwięziono. Według innej legendy powodem zatrzymania był zarzut „wykorzystywania okultyzmu do zwabiania i oczarowywania klientów, zwłaszcza klientek” (Woźniak 2015: 81). Silnie wierzono w jego paranormalne umiejętności, nazywano go „Szatanem z Pragi”. W czasie dochodzenia zarzuty nie znalazły, oczywiście, potwierdzenia. Meyrink odzyskał wolność, ale nie przyjaciół, nie zdołał zrehabilitować się w ich oczach. Jak podają niektóre źródła (np. Mitchell 2008) pisarz próbował założyć własny bank, który otrzymał nazwę „Pierwszy Chrześcijański Bank Pragi”. Informacja ta podawana jest na podstawie znalezionych dokumentów zawierających adnotację Bankgeschäft Gustav Meyer, 59 Brenntegasse (Mitchell 2008). W 1902 r. Meyrink-bankowiec poniósł całkowitą klęskę. Mena, druga żona pisarza, już po śmierci męża wyjaśniała, że był on całkowitym ignorantem w sprawach finansowych. Poczucie klęski, kłopoty rodzinne, przykrości towarzyskie, stany depresyjne wpłynęły zapewne na decyzję o opuszczeniu Pragi, miasta, w którym spędził wiele lat intensywnego życia, i udaniu się do Wiednia, miejsca swoich urodzin. Meyrink postanowił poświęcić się „magii pisarskiej” i występować w druku pod pseudonimem zapożyczonym z rodowego nazwiska matki. W kręgach ezoterycznych, masońskich znany był on pod różnymi imionami, w literaturze zawsze występował jako Gustav Meyrink.

W Wiedniu nie od razu opuściły go kłopoty finansowe i egzystencjalne, częstokroć musiał podejmować się pracy pozaliterackiej (pracował nawet jako agent fabryki szampana) lub pozornie literackiej, drukując w prasie, w gazetach najczęściej, artykuły o sporcie, informacje o sprawach bieżących. W 1903 r. powierzono mu redakcję wiedeńskiego pisma „Der Liebe Augustin”, co umożliwiło mu współpracę (1901–1908) z monachijskim czasopismem satyryczno-humorystycznym „Simplicissimus” (1896–1941), w którym drukowali również Hermann Hesse, Tomas Mann, Henryk Mann, Erich Kästner, Alfred Kubin. Z ostatnim z nich Meyrink nawiązał nawet przyjacielskie stosunki. Kolejna plotka głosiła, iż Kubin miał duży udział w powstawaniu Golema, pierwszej powieści pisarza.

W czasopiśmie opublikowane zostało opowiadanie Żarliwy wojak – w innym tłumaczeniu Gorący żołnierz (Der heisse Soldat, 1903), weszło ono potem w skład tomu Der heisse Soldat und andere Geschichten (1903) oraz Orchidee (Orchideen, 1905), ze zbioru Orchideen. Sonderbare Geschichten (1905). W 1913 r. w Monachium ukazał się następny tom nowel zatytułowany Liliowa śmierć (Der violette Tod und andeere Novellen), w 1916 r. zaś, pisany równolegle do Golema, zbiór Nietoperze (Fledermäus. Ein geschichtenbuch, 1916). Znakiem szczególnym tych opowiadań było satyryczne, wręcz prześmiewcze ujęcie fantastyki i tematyki ezoterycznej. Ośmieszał nie tylko życie obywateli: mieszczan, urzędników, policjantów, uczonych, ale również domorosłych magów, spirytystów i poszukiwaczy kamienia filozoficznego. Ironiczne i humorystyczne ujmowanie zagadnień okultystycznych mógł zapożyczyć od niego Antoni Lange, przenieść nie tyle i nie tylko do Czwartego wymiaru (1912), ale do mniej znanego późniejszego Nowego Tarzana (1925). Niektóre z opowiadań Meyrinka, wchodzących w skład wymienionych tomów, były tłumaczone na język polski i zamieszczane w antologiach utworów fantastycznych, niesamowitych czy też perwersyjnych.

W 1905 r. Meyrink zamieszkał w Monachium. Mena wniosła dużo szczęścia i stabilności do jego życia, dotychczas rozchwianego, pełnego różnorodnych pasji, zawirowań i hermetycznych zainteresowań. W 1906 r. urodziła się im córka Felicitus Sybilla. Prócz ciepłych doznań rodzinnych, poczucia bezpieczeństwa, na stan jego psychiki kojący wpływ miała również odbyta z żoną podróż po południowej Europie, kontakt z urzekającą przyrodą i śródziemnomorskimi krajobrazami, z dziełami sztuki, a także z współczesną zachodnią myślą ezoteryczną. Niezmiernie inspirującym by kontakt z wspomnianym już Kremmerzem i, co jest bardzo ważne, z Bô-Yin-Râ. Pod tym pseudonimem ukrywał się niemiecki pisarz i malarz Joseph Anton Schneiderfranken, który od 1900 r. przez 17 lat podróżował po Europie. W 1921 r. założył Stowarzyszenie Mistyki Jakuba Böhme (Kaczmarek 2007), napisał kilka filozoficzno-mistycznych dzieł (częstokroć w formie broszur). Większość z nich: Księga Szczęścia (Das Buch vom Glück), Księga Boga żywego (Das Buch vom lebendigen Gott, 1914), Księga Zaświatów (Das Buch vom Jenseits) i Księga Miłości (Das Buch der Liebe) ukazała się w latach 1923–1924 w Polsce (Lewandowski 1985: 15). Ważnym do odnotowania jest fakt, iż Meyrink napisał Przedmowę do Księgi Boga Żywego. W Polsce praca ta ukazała się w 1923 r. w przekładzie Marcelego Tarnowskiego (Bô-Yin-Râ 1923) i wywarła duży wpływ na Stanisławę Przybyszewską.

Wracając do chronologii życia Meyrinka, wspomnieć należy o następnym znaczącym i radosnym wydarzeniu w życiu myśliciela – o przyjściu na świat w 1908 r. syna Harro Fortunata. Nic wtedy nie zapowiadało tragicznego finału tego szczęścia. Tym bardziej, że w 1911 r. rodzina osiadła w Starnbergu koło Monachium, od 1918 r. we własnym domu.

Rok 1915 r. był rokiem szczególnie znaczącym, wręcz cezuralnym w życiu i twórczości Meyrinka. Wówczas to opublikował on wspomnianą już powieść Golem, która przyniosła mu rozgłos i uznanie, sławę i pieniądze. Publikacji towarzyszyły pogłoski, że powieść pisał on razem z Alfredem Kubinem, malarzem, pisarzem, eseistą, autorem głośnego wówczas utworu Po tamtej stronie (Die andere Seite, 1909), utrzymanego w konwencji ekspresjonistycznej, którą ponoć wprowadził również do tekstu przyjaciela. Niemniej do tej pory uważa się Golema za główne i podstawowe dzieło Meyrinka, najczęściej drukowane i tłumaczone, naśladowane i krytykowane, omawiane i interpretowane, które nadal przyciąga i fascynuje, a jednocześnie budzi szereg zastrzeżeń (na przykład u Gershoma Scholema). Nie ma wątpliwości co do tego, że to właśnie Meyrink jako jeden z pierwszych przedstawicieli modernistycznej kultury Zachodu wprowadził do literatury temat mistycyzmu żydowskiego i jego podstawowe motywy Golema, Kabały, Tarota i Księgi (Zohar). Częstokroć jednak mistycyzmowi żydowskiemu nadawał piętno, znaki i treści mistyki gnostyckiej, teozoficznej, jak też swojej własnej filozofii. Potrzebne mu to było do stworzenia symbolicznego obrazu drogi ku zbawieniu. Niemniej istotne jest to, że to właśnie Meyrink, pisarz niemiecki, upowszechnił w ówczesnej literaturze mit o Golemie. Znawcy przedmiotu stwierdzają zgodnie, iż „U schyłku XIX i na początku w. XX golem stał się popularną postacią w literaturze i w filmie, m. in. dzięki powieści Gustava Meyrinka pt. Der Golem, która ukazała się najpierw w odcinkach w gazecie i ostatecznie wydana była w 1915. Sprzedano 2000 000 egzemplarzy tej pozycji” (Looby 2007). Jeszcze raz należy podkreślić indywidualistyczne podejście pisarza do mitu, do jego kanonicznej wersji wniósł bowiem dużo nowych elementów, odczytań i znaczeń. Za Meyrinkiem z zasady tej korzystali inni podejmujący się realizacji tego motywu, jak choćby Brunon Schulz.

W 1916 r., niespełna rok po sukcesie Golema Meyrink opublikował swoją kolejną powieść – Zieloną twarz (Das grüne Gesicht), również wielowymiarową i wieloznaczną, symboliczną, alegoryczną i nie mniej zagadkową, nawet gdy się przyjmie, iż, pisana równolegle do Golema (Żuławski 2013: 7), utrzymana była w tej samej konwencji – ezoterycznej powieści inicjacyjnej. Tym razem akcja świata przedstawionego utworu została podporządkowana mitowi o Żydzie Wiecznym Tułaczu. Pojawia się on wprawdzie nie w Pradze, lecz w Amsterdamie w czasie I wojny światowej i ruchów rewolucyjnych w Rosji, co ma znaczenie dla jego apokaliptycznej konkluzji i dla wymowy całego tekstu. W tym samym Meyrink czasie przygotował i opublikował zbiór opowiadań fantastycznych Nietoperze (Fledermäuse).

Kolejny – 1917 – rok przyniósł następną powieść, znowu związaną z Pragą i Johanem Goethe, a mianowicie Noc Walpurgi (Walpurgisnacht), mieszczącą się zarówno w tematach „zmierzch Zachodu”, „kryzys wiary chrześcijańskiej”, „oblicza wojny”, „rewolucja rosyjska”, jak i gnostyckiego obrazu świata, demonicznego oblicza Pragi, katastrofizmu.

W 1918 r. Meyrink kupił w Starnbergu dom i całkowicie poświęcił się pracy twórczej. Życie jego, niegdyś tak pełne wydarzeń, zawirowań, walki, działalności w organizacjach i stowarzyszeniach, weszło w następny etap, kolejny wymiar – domowego zacisza, refleksji, studiowania buddyzmu, filozofii ezoterycznej, alchemii. Świadectwem procesów zachodzących w świecie zewnętrznym i wewnętrznym były jego utwory. Na dorobek wówczas powstały składały się przede wszystkim powieści, opowiadania, w mniejszym stopniu eseje, artykuły, słowa wstępne do prac okultystów, buddystów, wolnomularzy. W styczniu 1919 r. napisał przedmowę do pracy Księga Boga żywego Bô-Yin-Râ, człowieka, którym był niegdyś bardzo zafascynowany. Pisał w niej: „Kto pragnie Bô-Yin-Râ Księgę Boga żywego właściwie zrozumieć, niechaj ją czyta, jak coś zupełnie nowego, – niechaj ją czyta w spokoju, z najwyższą troskliwością i oddaniem, aż treść jej stanie się żywa w sercu i głowie i dopomoże własnym myślom, aby same nić przędły dalej, – niechaj ją czyta nade wszystko, nie stosując żadnych kryteriów dotychczasowej wiedzy o mistyce, okultyzmie, magii, telepatii i podobnych dziedzinach: ukryłyby mu one tylko właściwy sens i uczyniłyby z Księgi Boga żywego księgę o siedmiu pieczęciach” (Bô –Yin –Râ 1926: 3).

W 1921 r. ukazała się kolejna powieść Meyrinka – Biały Dominikanin (Der Weisse Dominikaner). W Polsce została ona wydana w tymże 1921 r. w przekładzie i ze słowem wstępnym Lucjana Franka Erdtrachta.

W tym okresie Meyrink przygotował parę tekstów dyskursywnych, wstępów do dzieł filozoficznych, teologicznych. W 1923 r. wyszła jego praca U progów zaświata (An der Grenze des Jenseits), a 1925 r. w Monachium przedmowa do Tomasza z Akwinu: Abhandlung über den Stein der Weisen, w której Meyrink zawarł również, jak zauważył Carl G. Jung, swoją wiarę w metody alchemiczne i opisał przeprowadzone eksperymenty alchemiczne (Jung 1999: 279). Fragment tej wypowiedzi zatytułowany O tym, jak usiłowałem tworzyć w Pradze złoto, w przekładzie Katarzyny Beny ukazał się w 2012 r. w Polsce w drugim numerze Trans/wizji.

W 1927 r. Meyrink opublikował swój ostatni utwór powieściowy – alchemiczny traktat Anioł z Zachodniego okna (Der Engel vom westlic en Fenster), który do dnia dzisiejszego nie został przetłumaczony na język polski.

Twórczość Meyrinka częstokroć rozpatrywana była (i nadal jest) w kontekście panującego na przełomie XIX i XX w. w całej Europie modernizmu. Poetyka powieści, tematyka, motywika, okultyzm, kabała, buddyzm stały się znakami jego przynależności do kierunku literackiego czasów, w których żył i tworzył. Inni historycy literatury zawężają ją do ekspresjonizmu. Na podstawie zebranych materiałów i szczegółowej analizy dorobku Meyrinka, poszczególnych powieści, można stwierdzić, iż jego twórczość daleko wychodziła poza program modernizmu i ekspresjonizmu. Należała do świata Uniwersum. A jeśli już trzeba zaszeregować ją do jakiegoś nurtu i kierunku w sztuce, to najlepiej umiejscowić wśród osiągnięć literatury okultystycznej, ezoterycznej powieści inicjacyjnej, lub szeroko pojętej literatury fantastycznej.

W niniejszym Leksykonie powieściowa twórczość Meyrinka (która zastała omówiona w odrębnych hasłach), jest doskonałą ilustracją jego długoletnich badań nad myślą ezoteryczną, jego wiedzy zdobytej w procesach wtajemniczeń do rożnych szkół wiedzy tajemnej. I waśnie tak pojmowana stała się punktem wyjścia do omówienia zagadnienia wpływu zachodniej myśli ezoterycznej na kulturę polską lat 1890–1939. Przy czym, szukając reminiscencji, wpływów, pewnych zależności i powiązań należy pamiętać o uwadze niemieckiej znawczyni jego twórczości Marianny Wünsch, iż niewiele jest ludzi zdolnych pojąć sens ezoterycznej doktryny, na której oparta została twórczość Meyrinka. Jego utworom absolutnie obca jest bowiem jakakolwiek jednoznaczność. Jedynie co jednoznacznie wynika z jego tekstów – to niemożność jednoznacznej interpretacji tego pozaziemskiego Uniwersum, przedstawionego w jego twórczości. (Вюнш 2008: 562).

Irena Fijałkowska-Janiak

Literatura: Bô-Yin- Râ, 1923, Księga Boga żywego, całość na język polski przełożył Marceli Tarnowski, Łódź–Kraków–Warszawa; Eco U., 2007, Podziemni bogowie. Wybór szkiców, przeł. J. Ugniewska, Warszawa; Górnicki L., 2005, Słowo wstępne, [w:] Meyrink G., Biały Dominikanin, Autoryzowany przekład Lucjana Franka Erdtrachta. Słowem wstępnym i przypisami opatrzył Leonard Górnicki, Wrocław; Hass L., 1982, Wolnomularstwo w Europie Środowej w XVIII i XIX wieku, Wrocław; Jung C. G., 1999, Psychologia i alchemia, przeł. R. Reszke, Warszawa; Kaczmarek K., 2007, Wspólnota Kundaliniego. Rys historyczno-religioznawczy, „Nomos. Kwartalnik religioznawczy”, nr 56/60; Kaczyński S. H., 2016, Literatura austriacka. Od Moderny do Postmoderny, Poznań; Krzyżanowski J., 1979, Dzieje literatury polskiej, Warszawa; Lewandowski T., 1978, Wstęp,[w:] Stanisława Przybyszewska, Listy, t. 1, Opracował, wstępem i przypisami opatrzył Tomasz Lewandowski, Gdańsk; Looby R., 2007, Mit Golema w twórczości Brunona Schulza, „Pamiętnik Literacki” XCVIII, z. 2; Magris. C., 2012, Alfabety, przeł. J. Gniewska, Sejny; Makowiecki A., 2000, Słownik postaci literackich, Warszawa; Meyrink G., 1922, Demony perwersji, Warszawa; Meyrink G., 1922, Gabinet figur woskowych, przeł. H. Salz, Przemyśl; Meyrink G., 1922, Zielona twarz, przeł. R. S., Lwów, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File%3AGustaw_Meyrink_-_... G., 1991, Noc Walpurgi. Powieść fantastyczna, przeł. B. J. Fruhling, Wrocław; Meyrink G., 2004, Golem, przeł. A. Lange, Łódź –Wrocław (na podstawie wydań 1958, 1993); Meyrink G., 2005, Biały Dominikanin, przeł. L. F. Erdtracht, Wrocław; Meyrink G., 2012, O tym jak usiłowałem tworzyć w Pradze złoto, przeł. K. Bena, [w:] „Trans/wizje”, nr 2; Meyrink G., 2013, Zielona twarz, przeł. b. d., Kraków; Meyrink G., 2015, Golem, przeł. J. Łoziński, Poznań; Między wiarą a gnozą, doświadczenie mistyczne w tradycji Orientu, 2003, red. M. Jakubczak, M. Sacha-Piekło, Kraków; Mitchell M., 2008, Vivo: The Life of Gustav Meyrink, Cambs; Prokopiuk J., 1999, Labirynty herezji, Warszawa; Prokopiuk J., 2000, Ścieżki wtajemniczenia. Gnosis aeterna, Warszawa; Prokopiuk J., 2001, Nieba i piekła. Okultyzm, mistyka i demonologia, Gdynia; Radke M., 1991, Posłowie, [w:] G. Meyrink, Noc Walpurgii. Powieść fantastyczna w przekładzie Bolesława Jacka Frühlinga, Wrocław; Repillino A. M., 1997, Praga magiczna, przeł. H. Kralowa, Warszawa; Rzeczycka M., 2010, Wtajemniczenie. Ezoteryczna proza rosyjska końca XIX – początku XX wieku, Gdańsk; Shorto R., 2013, Amsterdam. Historia najbardziej liberalnego miasta na świecie, przeł. W. Jeżowski, Warszawa; Tomkowski J., 1993, Droga i labirynt, [w:] idem, Mistyka i herezja, Wrocław; Trzcińska I., 2012, Odkrywanie Golema. Kilka uwag na temat pewnego gnostyckiego mitu, [w:] Gnoza, gnostycyzm, literatura, pod red. B. Sienkiewicz, M. Dobkowskiego, A. Jocza, Kraków; Waszak T., 2003, Inicjacyjność a literackość. Opozycja dyskursów na przykładzie niemieckojęzycznej prozy XX wieku, [w:] Z problemów prozy – powieść inicjacyjna, red. W. Gutowski i E. Owczarz, Toruń; Woźniak K., 2015, Wtajemniczenia. Szkice o motywach inicjacyjnych w prozie czeskiej XX wieku, Kraków; Żuławski S., 2013, Wstęp, [w:] G. Meyrink, Zielona twarz, przeł. b.d., Kraków; Крюков В., 2004, Воскресающий из пепла, [w:] Г. Майринк, Зеленый лик, перев. В. Крюков, Москва; Крюков В., 2008, Золото розы на древке копья,[w:] Г. Майринк, Ангел западного окна, В. Крюков, Москва; Майринк Г, 2004, Голем, перев. В. Крюков, Москва; Майринк Г., 2004, Зеленый лик перев. В. Крюков, Москва; Майринк Г., 2004, Зеленый лик. Майстер Леонгард, Москва; Майринк Г., 2004, Оккультизм, [w:] На границе с потусторонним (An der Grenze des Jenseits), Санкт-Петербург; Майринк Г., 2008, Ангел западного окна, перев. В. Крюков, Москва; Митчелл М., 2017, Vivo: Жизнь Густава Мейринка, Санкт-Петербург.

Słowa kluczowe: ezoteryk, mistyk, życie i twórczość, Praga, praski tekst, teozofia, wolnomularstwo, buddyzm, ezoteryczna powieść inicjacyjna, Meyrink i literatura polska lat 1890–1939.