Atlantyda, legendarna wyspa zamieszkiwana przez rasę reprezentującą bardzo wysoko rozwiniętą cywilizację. Po raz pierwszy opisana przez Platona, stała się inspiracją dla wielu pokoleń ezoteryków.

Atlantyda w pismach Platona. Mit o Atantydzie pojawił się w platońskich dialogach Kritiasz i Timajos. Według greckiego filozofa wyspa położona była za Słupami Heraklesa (Cieśnina Gibraltarska) na Oceanie Atlantyckim. Władcą wyspy był bóg mórz Posejdon. Dziewięć tysięcy lat przed czasami, w których żył Platon (V/IV w. p.n.e.) miała tam istnieć potężna cywilizacja, sławiąca się mądrością, potęgą i bogactwem. Niektórzy, wśród nich Arystoteles i Strabon, uznawali Atlantydę za alegorię pychy i zuchwalstwa potężnych królestw, inni jednak uznawali, że państwo rzeczywiście istniało. Opisywana przez Platona mityczna wyspa była ogromna („większa niż Libia i Azja razem wzięte”), miała kształt koła, a jej centralną część zajmowała ogromna równina. Atlantydę charakteryzował ciepły klimat, porastała ją bujna roślinność, obfitowała we wszystkie bogactwa mineralne (złoto, diamenty, tajemniczy metal o nazwie orichalka). Wysokie pasmo górskie chroniło mieszkańców wyspy przed zimnymi wiatrami na północy. Zbiory uzyskiwano tam dwa razy do roku. Wśród strumieni i jezior rozciągały się łąki, na których pasły się ogromne stada zwierząt. Nad wyspą górował zamek królewski, z którego ze znajdujących się tam źródeł przy pomocy specjalnego systemu akweduktów rozprowadzano zimną i ciepłą wodę do irygacji pól i ogrzewania domów mieszkalnych. Szczególnie ważnym obiektem była świątynia Posejdona i jego małżonki, ludzkiej kobiety Kleito – tam odbywały się narady i sądy, znajdowała się tablica, na której wyryto prawa ustanowione przez boga oceanów. Wyspa otoczona była wałami obronnymi i fosami, stowrzonymi przez Posejdona. Władzę w imieniu boga oceanów sprawował jego najstarszy syn Atlas (od jego imienia pochodzi nazwa wyspy). Pozostali synowie władali dziesięcioma okręgami, na które podzielona była Atlantyda. W każdym z okręgów znajdowały się wspaniałe miasta. Atlantyda była potęgą polityczną, gospodarczą i militarną. Jej politykę zagraniczną charakteryzował ekspansjonizm – państwo miało podporządkować sobie liczne terytoria położone na innych kontynentach, między innymi w Libii (ówczesna nazwa Afryki Północnej) i na Półwyspie Apenińskim. Atlantyda toczyła wojnę z Atenami, jednak agresja wyspiarskiego państwa została odparta przez Greków. Choć cywilizacja Atlantydy nie miała sobie równych, po serii trzęsień ziemi i powodzi wyspa została pochłonięta przez wody oceanu. Atlanci, mieszkańcy wyspy, dysponowali ogromną mądrością i potężnymi mocami magicznymi.

Atlantyda w filozofii, naukach historycznych i literaturze. Mit o Atlantydzie zainspirował wielkie dzieła renesansowych utopistów, wśród nich Utopię Thomasa More’a i Nową Atlantydę Francisa Bacona. Odległe, wyimaginowane wyspy, na których funkcjonował idealny model ładu społecznego, umożliwiały myślicieli epoki odrodzenia głoszenie w alegorycznej, zawoalowanej formie własnych postulatów dotyczących przemian społecznych.

Wielcy geografowie i uczeni Francisco Lopez de Gomara, Francis Bacon i Alexander von Humboldt stawiali hipotezę, że platońską Atlantydą są w istocie dwa kontynenty amerykańskie. Zwolennikiem tezy o realnym istnieniu Atlantydy jako niewielkiego kontynentu w zamierzchłej przeszłości był siedemnastowieczny wielki niemiecki uczony Athanasius Kircher.

Mit Atlantydy został przypomniany szerszej publiczności za sprawą pracy Atlantis: the Antediluvian World napisanej przez Ignatiusa L. Donnely’ego, który sformułował hipotezę, że wszystkie znane cywilizacje starożytne wywodzą się właśnie z zaginionej wyspy. Zaawansowana technicznie i intelektualnie kultura Atlantydy zaginęła wprawdzie w wodach oceanu po wielkiej powodzi, lecz miała zainspirować powstanie cywilizacji Starego i Nowego Świata, będących jedynie bladym odbiciem pierwowzoru.

Wśród pisarzy, którzy na kartach swoich powieści poruszali temat Atlantydy, wymienić można Pierre’a Benoita (l’Atlantide) Julesa Verne’a (20000 mil podmorskiej żeglugi), Arthura Conan Doyle’a (The Maracot Deep), Roberta Howarda (seria Conan z Cymerii) i Aleksandra Bielajewa (Ostatni człowiek z Atlantydy). Wielimir Chlebnikow poświęcił kontynentowi wiersz Zagłada Atlantydy.

Atlantyda w tradycji ezoterycznej. W tradycji teozoficznej (w pismach Heleny Bławatskiej i późniejszych autorów) Atlantyda jest czwartym z kontynentów, na których odbywała się ewolucja ludzkości. Wyspa ta miała ukształtować się z części kontynentu Lemuria, która ocalała z wielkiego potopu. Według teozoficznej koncepcji antropogenezy, Atlantyda stała sie miejscem, w którym rozwinęła się czwarta rasa główna (łącznie istanieje siedem ras podstawowych – trzy wcześniejsze to polarna, hiperborejska i lemuriańska, późniejsza rasa aryjska oraz dwie nienazwane rasy przyszłości). Atlantydzki etap ewolucji miał kluczowe znaczenie – wtedy uformowały się właściwości psychiczne człowieka, między innymi mowa, pamięć i zdolność do myślenia w kategoriach przyczyny i skutku. Co więcej, Atlantowie posiadali rozwinięte nadzmysły i rozmaite moce, utracone później przez ogromną część rodzaju ludzkiego (telepatia, telekineza, lewitacja). Teozofowie wierzą, że cywilizacja Atlantydy ukształtowała się w okresie między milionem i 900 tysiącami lat temu, a szczyt świetności przeżywała między 800 i 200 tysiącami lat temu. Wtedy właśnie rozwinięto umiejętności kontrolowania energii witalnej i telekinezy, co umożliwiło budowę gigantycznych gmachów i latających okrętów. W 9564 r. p.n.e. nastąpił ostateczny potop, który pochłonął wspaniałą cywilizację. Kataklizm miał charakter karmiczny – był skutkiem nadużywania przez Atlantów sił nadprzyrodzonych, przede wszystkim czarnej magii.  

W teozoficznej rasologii potomkami Atlantów (czwartej rasy podstawowej) są liczne grupy etniczne, zamieszkujące współczesną Ziemię – między innymi ludy mongoloidalne i semickie. Potomków Atlantów podzielić można na siedem grup. Są to Rmoahalowie (przodkowie Lapończyków, Ugrofinów i Paleoazjatów), Tlawatliowie (przodkowie większości Indian), Toltecy, Turańczycy, Prasemici, Akkadyjczycy i Mongołowie.

Wśród myślicieli ezoterycznych, którzy pisali o Atlantydzie, wymienić należy także Rudolfa Steinera, Rene Guenona i Juliusa Evolę.

Nikołaj Roerich napisał też baśń Mit Atlantydy, której tematem jest destrukcyjne, przytłaczające uwielbienie Atlantów dla swojego władcy, odbierające mu chęć życia i w rezultacie doprowadzające do pojawienia się nienawiści, która sprowadziła na królestwo wielką powódź. W baśni Atlantyda, nazywana też Zwierciadłem Słońca, opisywana jest jako najpiękniejsza kraina świata, którą zachwycali się Babilończycy i Egipcjanie. W opisie Roericha, w miastach Atlantydy, wzniesionych z zielonego nefrytu i czarnego bazaltu, budowle i świątynie lśniły magicznym blaskiem.

Wątki polskie. Zaginionej wyspie poświęcona jest powieść W. Montyherta Atlantyda i Agharta, opisująca konfrontację dwóch potężnych mocarstw dysponujących nadprzyrodzoną potęgą. W 1921 r. powstał francusko-belgijski film Atlantyda w reżyserii Jacquesa Federa, w którym główną rolę zagrała polska aktorka Stanisława Napiórkowska. 

Przemysław Sieradzan

Literatura: Brooke-Hitching E., 2017,  Atlas lądów niebyłych, przeł. J. Szczepański, Warszawa; Eco U., 2013, Historia krain i miejsc legendarnych, Warszawa; Platon, 2002, Timaios. Kritias, Warszawa; Sacha-Piekło M. (red.), 1999, Zaświaty i krainy mityczne, Kraków.

Słowa kluczowe: krainy mityczne, Atlantyk, teozofia, Agni Joga, utopia, platonizm, tradycjonalizm intergralny, rasy podstawowe, Jelena Bławatska, Nikołaj Roerich