Swami Vivekananda, właśc. Narendranatha Datta, (1863–1902), indyjski działacz społeczny i polityczny, reformator religijny, myśliciel, przywódca duchowy, członek i aktywny działacz ruchu społeczno-religijnego Brahmo Samadź (Brahmo samaj), którego uczestnicy dążyli do upowszechnienia niedenominacyjnej wiary w jednego boga, podejmowali także szereg działań mających na celu przeprowadzenie istotnych reform społecznych (m. in. zeświecczenie edukacji, wyeliminowanie małżeństw dzieci, obyczaju palenia wdów i in.), jeden z najbardziej znanych uczniów bengalskiego mistyka Ramakrishny (1836–1886). W 1893 r. wystąpił na forum Światowego Parlamentu Religii w Chicago jako reprezentant tradycji hinduistycznej, co przyniosło mu międzynarodową sławę oraz zapoczątkowało trwającą do 1897 r. serię wykładów i odczytów głoszonych w Stanach Zjednoczonych i Europie. Po powrocie do Indii, w 1897 r., Vivekananda zakłada Ramakrishna Order, organizację monastyczną opierająca się na wierze w jednego boga, do którego dotrzeć można różnymi, ale równorzędnymi drogami, a niedługo potem Ramakrishna Mission – organizację dobroczynną, funkcjonującą w oparciu o ideały karma jogi (karmayoga) i koncentrującą się na realizacji programów edukacyjnych oraz prozdrowotnych, a także upowszechniającą wiedzę na temat filozofii wedanty (vedānta). W latach 1899–1902 Vivekananda powtórnie odwiedził Stany Zjednoczone i Europę. W czasie obu podróży zakładał oddziały Vedanta Society (pierwszy powstał w 1894 r. w Nowym Jorku), organizacji skupiającej mniej lub bardziej formalne grupy koncentrujące się na studiowaniu, praktyce i upowszechnianiu wedanty jako praktycznej filozofii życia. W swoich poglądach Vivekananda bazował na filozofii neo-wedanty. Wyznaczyła ona ramy m. in. dla interpretacji jogi (w ujęciu klasycznym), w którą włączył elementy swedenborgianizmu, transcendentalizmu R. W. Emersona, harmonializmu, mesmeryzmu, a także filozofii zachodniej (głównie empirycyzmu i idealizmu, choć bez odwołań do konkretnych filozofów), psychologii i fizjologii. Interpretację tę, eksploatującą przede wszystkim ośmiostopniową ścieżkę jogi Patańdźalego (așțāngayoga), przedstawił w książce Yoga Philosophy. Lectures Delivered in New York, Winter of 1895-6 by the Swami Vivekananda on Raja Yoga or Conquering the Internal Nature also Patanjali’s Yoga Aphorisms, with Commentaries (London, New York, Bombay, 1896). W pracy tej utożsamił jogę Patańdźalego z radźajogą (rājayoga) i uznał ją za ścieżkę wiodącą bezpośrednio do stanu samadhi (samādhi). Yoga Philosophy... zawiera luźny przekład sutr Patańdźalego (Patañjali) z autorskim komentarzem Vivekanandy. Jak wskazuje De Michelis, klasycznemu podziałowi asztangajogi na część zewnętrzną (bahiraṇga) i wewnętrzną (antaraṇga), w interpretacji Vivekanandy odpowiada „prana model” i „samadhi model”. Pierwszy w znacznej mierze oparty jest na wątkach zaczerpniętych z hatha jogi (haṭhayoga) i w centrum stawia pranę (prāṇa), której kontrolowanie pozwala na manipulowanie, zgodnie z wolą jogina, elementami subtelnymi i grubomaterialnymi rzeczywistości oraz wyzwolenie. Model drugi stawia w centrum umysł, który poprzez określone praktyki medytacyjne osiąga stan samadhi (nadświadomości) i wraca tym samym do swojego pierwotnego źródła. W Polsce wizja jogi Vivakanandy (radźajoga) stała się podstawą dla autorskiej interpretacji jogi opracowanej przez Wincentego Lutosławskiego w pracy Rozwój potęgi woli przez psychofizyczne ćwiczenia według dawnych aryjskich tradycji oraz własnych swoich doświadczeń podaje do użytku rodaków Wincenty Lutosławski (Kraków 1909). Przed 1939 rokiem w języku polskim ukazała się jedna praca Vivakanandy: Karma-Joga: filozofia pracy i obowiązku, oprac. wg oryg. hinduskiego Karol Chobot, Poznań 1923, Książnica Wiedzy Duchowej nr 10 (dostępna on-line https://polona.pl/item/18804696/). Fragmenty opublikowano także w odcinkach na łamach „Odrodzenia” 1922, r. 2, nr 1, 2, 4. Na łamach „Lotosu” (1937, r. 4, nr 7–8) Helena Witkowska opublikowała obszerne omówienie Entretiens inspires Vivakanandy (Paris 1937), francuskiego przekładu Inspired Talks (1909) dokonanego przez znanego tłumacza prac Vivakanandy Jeana Herberta (1897–1980). Książka, jak wskazuje Witkowska, zawiera „zbiór notatek z wykładów, konferencyj, poufnych rozmów, jakie prowadził Swami Vivekananda w 1895 roku w Stanach Zjednoczonych, w Thousand Island Park, dla małej garstki wybranych i specjalnie przygotowanych uczniów” (omówienie dostępne on-line http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=15056&from=publication). Vivekananda, jego nauczanie i działalność zostały omówione w książce Herberta Le Grands Penseurs de l'Inde Moderne (1937) przełożonej przez Witkowską i poprzedzonej wstępem Wiktora Logi: Wielcy myśliciele Indyj współczesnych wydanej nakładem Biblioteki „Lotosu”, Wisła 1938.

Agata Świerzowska

Literatura: Beckerlegge G., 2008, Colonialism, Modernity, and Religious Identities: Religious Reform Movements in South Asia, Oxford; Michelis de E., 2005, A History of Modern Yoga. Patanjali and Western Esotericism, London-New York.

Słowa kluczowe: Vivekananda, wedanta, neo-wedanta, joga, radźajoga, Patańdźali