Józef Marian Deskur,  (ur. 1861 w Warszawie, zm. 9 października 1915 koło Grazu).

Wykształcenie. Pierwsze nauki pobierał w domu. W 1873 roku został przyjęty do gimnazjum św. Anny w Krakowie, które ukończył cztery lata później. Następnie wyjechał do Pragi, gdzie studiował filozofię, równocześnie ucząc się w szkole rysunkowej u Franza Cermaka. Od 1880 roku przebywał w Monachium, gdzie zapisał się do klasy sztuki antycznej Akademii Sztuk Pięknych. Studiował malarstwo u Gabriela Hackla, Wilhelma Lindenschmita i Aloisa Gabla oraz w prywatnych szkołach Bruno Piglheina i Fritza Uhdego. W latach 1885–1889 Deskur kształcił się w Paryżu w Academie Julian u Julesa-Josepha Lefebvre’a i Gustava Bulangera. Był artystą i ziemianinem pielęgnującym majątek w Sancygniowie koło Pińczowa, który odziedziczył tuż przed śmiercią ojca. Tutaj, w salonie pałacu urządził pracownię malarską.

Zainteresowania. Deskur czytał prace z dziedziny filozofii, polityki, okultyzmu, zajmował się genealogią, pasjonował się historią (zwłaszcza starożytnymi, egzotycznymi cywilizacjami). Miał dużą wiedzę  o zabytkach zarówno tych okolicznych, jak i z Polski, Europy i odległych regionów świata. Wiele podróżował, pogłębiając swoją znajomość kultury – bywał w Paryżu, Austrii i we Włoszech. Interesował się także archeologią i to do tego stopnia, że nie mogąc w literaturze znaleźć odpowiedzi na intrygujące go pytania, sam prowadził w okolicy Sancygniowa wykopaliska archeologiczne. Józefa Deskura cechowała także modna wówczas wszechstronność – pisał, malował, projektował architekturę i jej otoczenie, meble, polichromię, rzeźbę. Ulubioną techniką, w jakiej najchętniej pracował był rysunek, i tych w jego spuściźnie zachowało się najwięcej.

Twórczość rysunkowa. Dużą popularność zdobył artysta po ukazaniu się w 1896 r. cyklu rysunków: Sfinks i Baśnie z tysiąca i jednej nocy (Deskur na odwrocie rysunków zamieszczał tytuł Tysiąc nocy i jedna). Niewątpliwie wpływ na wybór tematów miał klimat epoki, dająca się wówczas zauważyć w kulturze fascynacja Wschodem i jego prastarymi kulturami, mitologią i ezoteryzmem. Nie jest znana dokładna liczba rysunków do Baśni… wykonanych przez artystę, większość z nich zaginęła. Opierając się na fotografiach, można ustalić że było ich co najmniej 23. Wśród zachowanych rysunków możemy wyróżnić ilustracje do następujących baśni: Opowieść o zaczarowanym młodzieńcu (Królu Wysp Czarnych – w Opowieści o rybaku i dżinie), Opowiadanie drugiego żebraka i Opowiadanie trzeciego żebraka (w Opowieści o tragarzu i dziewczętach), Opowiadanie pierwszego starca (w Opowieści o kupcu i dżinie), Opowiadanie chrześcijanina (w Opowieści o krawcu i garbusie, o żydzie, o zarządcy kuchni i chrześcijaninie i o tym, co pomiędzy nimi zaszło), Opowiadanie księżniczki z Darjabaru (w Opowieści o Chudadadzie i jego braciach), Opowiadanie Sindbada żeglarza dotyczące podróży pierwszej, Opowiadanie Sidi Numana (w Opowieści o nocnej przygodzie kalifa), Opowieść o Hasanie złotniku z Basry, Opowieść o królu Szachrijarze i jego bracie królu Szachzamanie. Większość prac tego cyklu to czarno-białe rysunki tuszem, lawowane akwarelą, część zaś jest barwna, wykonana akwarelą i gwaszem. Cykl Sfinks tworzy 7 rysunków: Sfinks i ludzie, Widmo Sfinksa, Sfinks i Bucentaur, Sfinks i skamieniały Bucentaur, Sfinks i Centaur, Śmierć Sfinksa, Sfinks teraz. Cykl jest dziełem w pełni symbolistycznym. Artysta starał się w nim wyrazić zagadkę bytu, tego, co nieuchwytne, ezoteryczne, wymykające się rozumowemu poznaniu. Kartony opatrzone są poetycko- filozoficznym komentarzem. Deskur sięgnął do bardzo popularnego u schyłku wieku mitu o sfinksie, wykorzystywanego najczęściej jako symbol wieczności lub miłości i śmierci, okrutnej femme fatale. Artysta mit ten zinterpretował bardzo indywidualnie, nawiązał bowiem zarówno do sfinksa egipskiego, jak i do greckiego Edypowego, helleńskiego centaura, a także do asyryjskiego Lamassu. Niejednoznaczny w swej wymowie sfinks zdaje się być nie tylko symbolem odwiecznej zagadki życia i śmierci, ale i twórczego natchnienia, pozwalającego dostrzec artyście prawdy innym niedostępne. Zgodnie z przekonaniem Deskura, zadaniem sztuki jest te prawdy odsłaniać, choć ich sens jest zrozumiały tylko dla wybranych. Poprzez próbę wyobrażenia tego, co niewyobrażalne – sięgnięcie poza świat realnych doznań – cykl ten w swojej poetyckiej stylistyce bliski jest klimatowi paryskich Salonów Rose+Coix. Z tym ezoteryczno-kabalistycznym ruchem stworzonym przez maga Josephin Peladana Deskur mógł się  zetknąć w czasie swojej dalekiej podróży do Paryża (ok. 1894 r.). Bogaty w znaczenia symboliczne, w tym także w wątki  okultystyczne, wizjonerski wieloznaczny Sfinks doskonale mieści się w kryteriach sztuki, która zgodnie z postulatami malarzy-spirytualistów, miała być  doprowadzona do legendy, mitu, alegorii, snu. Styl komentarza do kartonów budzi skojarzenia z tekstami oper Ryszarda Wagnera, którego sztuką zafascynowane było środowisko Różokrzyżowców.

Zofia Krasnopolska-Wesner

Literatura: Gorzelak M., 2000, Józef Deskur (1861–1915): artysta i ziemianin z Sancygniowa k. Pińczowa, [w:] Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach, nr 20, Kielce; Gorzelak M. (red.), 2001, Józef Deskur. Fantazji tysiąc i jedna, [w:] Katalog wystawy Muzeum Narodowego w Kielcach, Kielce; Stępień H., Liczbańska M., 1994, Artyści polscy w środowisku monachijskim w latach 1828–1914. Materiały źródłowe, Warszawa; Makowska U., 1986, Wiedza tajemna Wschodu. Tendencje okultystyczne w kulturze polskiej na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Orient i orientalizm w sztuce. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków, grudzień 1983, Warszawa.

Słowa kluczowe: Deskur, Sfinks, Baśnie z tysiąca i jednej nocy