Alba, loża Towarzystwa Teozoficznego działająca w Warszawie. 

Historia. Dzieje tej loży związane są z nieformalną grupą zainteresowaną teozofią, systemami filozoficzno-religijnymi Wschodu, filozofią starożytną i mistycznym chrześcijaństwem, która zawiązała się wokół Kazimierza Stabrowskiego (1869–1929) w Warszawie, gdzie malarz z żoną Julią zamieszkał w 1903 r. Koło prawdopodobnie kształtowało się od roku 1905, ale formalnie członkami Towarzystwa pierwsi teozofowie z tego kręgu (pięć osób) zostali dopiero dwa lata później, jesienią 1907 r. (por. General Membership Register, Archiwa Towarzystwa Teozoficznego w Adyarze). Byli oni jednak w tym okresie członkami niezrzeszonymi, gdyż w Warszawie nie istniały struktury organizacji. Szansa na oficjalne utworzenie loży pojawiła się rok później, w obrębie nowo zarejestrowanej gałęzi narodowej Towarzystwa w Rosji. Aby utworzyć formalną grupę teozoficzną, wymagana była liczba przynajmniej siedmiu członków. W tym roku zapisane wcześniej osoby wraz z dopisanymi nowymi członkami (łącznie dziewięć osób) zostały zarejestrowane jako członkowie loży Alba w dniu 30 września 1908 r. (por. General Membership Register, Archiwa Towarzystwa Teozoficznego w Adyarze).

Nazwa. Nazwy lóż Towarzystwa Teozoficznego bardzo często związane były z liderami organizacji. Nazwa Alby najprawdopodobniej związana jest z aktywną działaczką teozoficzną, I Sekretarzem Sekcji Narodowej Rosyjskiego Towarzystwa Teozoficznego, Anną Kamienską. Co interesujące, Kamienska uczestniczyła także 15 lat później, w 1923 r., w uroczystości nadania Polskiemu Towarzystwu Teozoficznemu miana Sekcji Narodowej. Uczestnictwo Rosjanki jako prowadzącej wykład wzbudziło pewne kontrowersje, ale został on wygłoszony w języku francuskim. 

Członkowie. Pierwszymi członkami tego koła, zarejestrowanymi jako osoby niezrzeszone, byli: Kazimierz Stabrowski, Zofia Zacharkiewicz, Kazimierz Wlekliński, Maria Łopuszańska i Jadwiga Offmańska. W roku 1908 członkami przypisanymi do Alby zostali: Jan Adamowicz-Piliński, Julia Stabrowska, Alida von Urlich, Stefania Weight, Konstanty Zacharkiewicz, Ignacy Kojdański, Kazimiera Wleklińska oraz Mme Hodkovska (prawdopodobnie lub Chodkowska). Wszyscy członkowie przypisani do Alby w Generalnym Rejestrze Członków są wpisani jako mieszkańcy Rosji, ale większość z nich była narodowości polskiej. Co istotne, choć członkowie przed powstaniem Alby byli niezrzeszeni, to Kazimierz Stabrowski rejestrował się poprzez lożę w Anglii (Member Register, Theosophical Society in London), kontynuując współpracę z tym ośrodkiem rozpoczętą w latach 90. XIX w. przez Drzewieckiego, Moesa-Oskragiełłę i Walderowicza. W pierwszym raporcie rocznym Sekcji Rosyjskiej pojawia się informacja, że członków Alby było siedmioro, chociaż w momencie jej rejestracji zapisano osiem osób, a także – z dużym prawdopodobieństwem – włączono do niej członków wcześniej niezrzeszonych, gdyż wśród nich znalazł się Sekretarz Loży, Kazimierz Stabrowski. W roku 1909 do Alby wstąpiły jeszcze trzy osoby: Tadeusz Miciński, Janina Furs-Żyrkiewicz, pisarka szerzej znana jako Hanna Krzemieniecka oraz Eleonora Karaś (General Membership Register 1909). Biorąc pod uwagę późniejszą aktywność w organizacji, a także dokładność danych, bardziej rzetelnym źródłem dotyczącym liczby zarejestrowanych w Albie osób wydaje się Rejestr Generalny Członków w Adyarze niż zawężony do danych ilościowych raport roczny Rosyjskiego Towarzystwa Teozoficznego. Trzeba tutaj jednak zaznaczyć jeszcze jedną ważną sprawę. W raporcie rosyjskim do Warszawy przypisane są dwie loże „Alba” i „Slovaki” (The Theosophist 1909: 194, Hess 2015). Choć w żadnych opracowaniach historycznych nie znajdujemy informacji o działalności tej loży, możliwe, że istniała druga loża – Słowacki, do której akces złożyli pozostali członkowie. Kwestia ta wymaga dalszych badań, ponieważ kilka lat później w Warszawie istniała grupa o tej samej nazwie, była to jednak grupa antropozoficzna; nazwiskiem Słowackiego teozofowie chętnie nazywali także teozoficzne loże zagraniczne (por. Hess 2019, loże polskojęzyczne w Chicago i Milwaukee). 

Kontrowersje i próby odłączenia od sekcji rosyjskiej. Główną kontrowersją członkostwa w Albie była oczywiście kwestia narodowościowa. Chociaż w grupie Stabrowskiego było dużo więcej osób, większość z nich nie chciała być zaangażowana w struktury organizacyjne zaborcy, pomimo ponadnarodowego charakteru samego Towarzystwa Teozoficznego. Od początku starano się utworzyć sekcję polską (Hess 2015: 57–66), ale podejmowane działania nie przyniosły spodziewanych rezultatów. Jak wynika z materiałów archiwalnych, w 1910 r. osób zaangażowanych w teozofię było w Polsce (prawdopodobnie głównie w Warszawie) kilkadziesiąt, w tym 50 zapisanych członków nieformalnej organizacji. W tym samym roku Kazimierz Stabrowski podjął starania utworzenia osobnej polskiej organizacji, prowadząc korespondencję z centralą Towarzystwa w Indiach (Stabrowski 1910). Organizowana sekcja polska nie spełniała jednak prawdopodobnie wymagań ilościowych, można też się domyślić, że gdyby je nawet spełniała (7 lóż po 7 członków), to Towarzystwo niechętnie przyznałoby rangę sekcji narodowej organizacji w kraju, który nie był niepodległy, angażując się tym samym w konflikt z Rosją, w której po latach starań uzyskano dopiero co zgodę na działalność organizacji. 

Dalsza działalność związanych z Albą teozofów. Z powodu niepowodzenia w uzyskaniu niezależności grupy polskiej w ramach międzynarodowej organizacji teozoficznej, grupa kierowana przez Stabrowskiego podjęła działania zmierzające do utworzenia polskiego stowarzyszenia jako niezależnego od sekcji rosyjskiej, a tym samym centrali w Indiach. Starania te zakończyły się sukcesem w roku 1912, kiedy zarejestrowano Warszawskie Towarzystwo Teozoficzne. Ponieważ znaczna część jego członków nie zapisała się jednocześnie do „wszechświatowego” Towarzystwa Teozoficznego, informacje o przynależności czerpiemy z innych źródeł niż rejestry międzynarodowe. Ponieważ organizacji tej poświęcono osobne opracowanie, wspomnijmy tylko, że należały do niej osoby wcześniej związane z kołem Stabrowskiego, jak Tadeusz Miciński czy Maria Rodziewiczówna. Utworzenia tej organizacji nie doczekała inna członkini grupy, Eliza Orzeszkowa, która zmarła dwa lata wcześniej. Po schizmie antropozoficznej część osób zrzeszonych w te struktury przyłączyła się do organizacji Rudolfa Steinera, nie wyłączając zwierzchnika loży. Stabrowski członkiem Towarzystwa Antropozoficznego został 20 listopada 1913 r., otrzymując kartę członkowską z numerem 3519. Żona malarza Julia Stabrowska otrzymała kartę z numerem 3520. Oboje artystów wprowadziła do organizacji Jadwiga (Wiga) Siedlecka (Register: 236–237). Malarz został także aktywnym działaczem zainteresowanym okultyzmem i mistycznym chrześcijaństwem, uważany był przez niektórych za teozofa i jako taki wygłaszał gościnne wykłady (Z ruchu… 1919: 16–18), ale nie przyłączył się do Polskiego Towarzystwa Teozoficznego i nie sympatyzował z inicjatywą Wandy Dynowskiej, która z kolei powiązana była z Zakonem Gwiazdy na Wschodzie. Osobą, która należała do Alby, a później została także aktywną członkinią PTT, była Zofia Zacharkiewicz, szerzej znana pod nazwiskiem męża jako Zofia Wojnarowska, poetka. Zaangażowanie teozoficzne kontynuowały także inne teozofki z tej grupy (Karasiówna). 

Karolina Maria Hess

Literatura: Bocheński W., Moje wspomnienia z okresu należenia do Polskiego Towarzystwa Teozoficznego w latach 1922–1939, [w:] Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, Kazimierz Tokarski (1930–2007), sygn. KIII-180 j.a. 16 i 20; Doktór T., 1997, Towarzystwo Teozoficzne, „Zeszyty Filozoficzne” nr 7; General Membership Register of The Theosophical Society, Adyar Archives (1875– ), 1907, 1908; Hass L., 1973, Liberałowie, ezoterycy, piłsudczycy. Z dziejów polityki w Polsce w latach 1925–1928, „Dzieje Najnowsze”, nr 3; Hass L., 1984, Ambicje, rachuby, rzeczywistość́. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905–1928, Warszawa; Hess K. M., 2015, The Beginnings of Theosophy in Poland: From Early Visions to Polish Theosophical Society, “The Polish Journal of the Arts and Culture”, Vol. 1 (13), s. 53–72; Karasiówna E., Towarzystwo Teozoficzne (wspomnienia), [w:]  Archiwum PAN i PAU w Krakowie, Kazimierz Tokarski K III – 180, j.a. 18; Membership Register, The Theosophical Society in England (1892, 1893 i nast.); Register [Rejestr członków Towarzystwa Antropozoficznego od 1913 roku], syg. C01.019.001–002 (Goetheanum Archiv, Rüttiweg 45. Dornach); Stabrowski K., 1910, A letter to The Theosophical Society Headquarters, [w:] Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, Kazimierz Tokarski (1930–2007), sygn. KIII-180 j.a. 20; “The Theosophist. A Magazine of Brotherhood, Oriental Philosophy, Art, Literature and Occultism”, 1909, ed. A. Besant, P.T.S., Vol. XXX & Suplement, Madras; Z ruchu odczytowego P.T.T. na Śląsku Cieszyńskim, 1919, „Wyzwolenie”, nr 6, rok I.

Słowa kluczowe: teozofia, Towarzystwo Teozoficzne (The Theosophical Society), Rosyjskie Towarzystwo Teozoficzne, Kazimierz Stabrowski, Zofia Wojnarowska, Anna „Alba” Kamienska, Warszawskie Towarzystwo Teozoficzne, historia polskiej teozofii, teozofia i sztuka