Wspakultura, neologizm stworzony przez Jana Stoigniewa Stachniuka, używany w dyskursie kosmologicznym, historiozoficznym i antropologicznym myśli zadrużnej w odniesieniu do wszystkich działań i zjawisk wrogich i przeciwnych kulturze, a zatem przeciwstawiających się wszechświatowej woli tworzycielskiej.

Wspakultura to zespół sił dążących do stagnacji, powstrzymania ewolucji tworzycielskiej świata i rozpadu kultury. Najwyższą wartością światopoglądu wspakulturowego jest fizjologicznie rozumiane „osobiste szczęście” jednostki. Dzieje ludzkości Stachniuk pojmuje jako nieustającą walkę dwóch przeciwbieżnych ciągów – kulturowego, zmierzającego ku doskonałości, i wspakulturowego, dążącego do zastoju i rozpadu cywilizacji. Światopogląd wspakulturowy objawia się w sześciu zasadniczych postaciach. Może przybrać formę personalizmu (uznawania osoby ludzkiej jako dobra najwyższego i samoistnego), wszechmiłości (szczęścia wypływającego z zaspokojenia potrzeby biowegetacji połączonego z bezgraniczną apoteozą otaczającej człowieka rzeczywistości), nihilizmu (destrukcyjnego, apatycznego przekonania o marności świata), hedonizmu (przekonania o szczęściu osobistym jako najwyższej wartości), moralizmu (wyrażającego się w uwzniośleniu cierpienia i uczynieniu zeń społecznego ideału) i spirytualizmu (uczynieniu swoim celem wyimaginowanego świata i życia po śmierci). Rezultatem połączenia poszczególnych pierwiastków jest wspakultura totalna, światopogląd w najbardziej dramatycznym stopniu przyczyniający się do pogrążenia cywilizacji w odmętach bezdziejów (stagnacji i kulturowej dewolucji).

Kultura i wspakultura stanowią centralne punkty odniesienia w koncepcji aksologicznej Stachniuka. Każdy prąd intelektualny czy ideowy spotykał się z aprobatą zadrużan, jeśli był „tworzycielski”, z potępieniem zaś, gdy ich zdaniem nosił charakter „wspakulturowy”. Wspakulturowa koncepcja człowieka implikuje system wartości, w którym najwyższą pozycję stanowi indywidualne szczęście jednostki, zazwyczaj rozumiane w sposób fizjologiczny i hedonistyczny. Jak pisze Stachniuk, jej źródłem jest źródłem jest „wydobycie się biowegetacji na czoło wartości życia ludzkiego”, a konsekwencję stanowi „lawina skutków, sprowadzających się do jego minimalizacji i atrofii dźwigni twórczych”. Według personalistycznego paradygmatu społeczeństwo nie jest niczym innym, jak zbiorem jednostek – i to właśnie jednostka ludzka i jej potrzeby winny stanowić najwyższy cel. Kultura nie jest wówczas celem samym w sobie – jej zadaniem jest zaspokajanie ludzkich potrzeb, od fizjologicznych poczynając, na intelektualnych i estetycznych kończąc. Personalizm w myśl koncepcji Stachniuka jest to „system życia, w centrum którego stoi nieruchomie beztwórcze, wsłuchane w odgłosy liryki trawienia, izolowane indywiduum ludzkie”, indywidualista to „eunuch kosmiczny, konkret trawiący, wolny od dzieła kultury i historii”. Taka osoba zostaje zaczyna „wegetować”, nie zaś „stawać się”, pasywna, pogrążona w stagnacji egzystencja staje się celem samym w sobie. Liberalizm stanowi emanację personalizmu w dziedzinie myśli społeczno-politycznej. Za ideologię wspakultury Stachniuk uważał zarówno katolicką harmonię socjalną, opartą na pokorze, wszechmiłości i biowegetacji, jak też i świecki humanitaryzm, formalnie odżegnujący się od doktryny katolickiej, w istocie jednak mający zbieżne z nią cele.

Przemysław Sieradzan

Literatura: Grott B., 1989, Myśl społeczna neopogańskiej Zadrugi i jej religijne aspekty, Kraków; Stachniuk J., 1995, Człowieczeństwo i Kultura, Wrocław; Stachniuk J., 1990, Dzieje bez dziejów, Wrocław; Stachniuk J., 1948, Wspakultura, Warszawa.

Słowa kluczowe: Jan Stoigniew Stachniuk