Michał Tokarzewski-Karaszewicz, (Torwid, Doktor, Stawski, Stolarski), (ur. 21 grudnia 1892 r. lub 5 stycznia 1893 r. we Lwowie – zm. 22 maja 1964 r. w Casablance) był synem Bolesława Tokarzewskiego (1861–?) i Heleny z domu Lerch de Lerchensfeld (1866–1914), wywodzącej się ze spolonizowanej austriackiej rodziny. Niedługo po narodzinach syna Bolesław Tokarzewski opuścił Helenę i wyjechał w nieznanym kierunku. Nigdy więcej nie wrócił do rodziny. Nie są znane przyczyny tego stanu rzeczy. Jedna z plotek głosiła, że Michał Tokarzewski był tak naprawdę synem miejscowego księdza Jana Szałayko, który zresztą 4 kwietnia go ochrzcił (Bargiełowski 2000: 42). Sam generał zawsze podkreślał przywiązanie do rodu swojego ojca i jego wysoką rangę (Tokarzewskim przysługiwał tytuł kniaziów).

Dzieciństwo i młodość spędził w Drohobyczu. Wychowywały go kobiety – matka, jej siostry i babka. W tym mieście ukończył gimnazjum im. Franciszka Józefa (w tej samej szkole uczyli się m. in. Bruno Szulc, a także Stanisław i Franciszek Maczkowie) i w 1911 r. zdał maturę. Od wczesnej młodości z zaangażowaniem działał w organizacjach patriotycznych. W 1910 r. wstąpił do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, a potem do Polskiej Partii Socjalistycznej-Frakcji Rewolucyjnej. Niedługo po maturze, 1 września 1911 r. złożył przysięgę, wstępując do konspiracyjnego Związku Walki Czynnej oraz do działającego oficjalnie Związku Strzeleckiego. Ze względu na jego oddanie i duże zdolności przywódcze Józef Piłsudski (1867–1935) mianował go komendantem Obwodu w Drohobyczu. W tych organizacjach Tokarzewski zaczął używać pseudonimu „Karasiewicz” (lub „Karaś”), który stał się potem na tyle rozpoznawalny, że dołączył go na trwałe w nieco zmienionej formie – „Karaszewicz” – do swojego nazwiska.

Na początku października 1911 r. Tokarzewski-Karaszewicz zgłosił się jako ochotnik do armii austriackiej i wyjechał na rok do Wiednia. Powodem tej decyzji była zapewne chęć lepszego przygotowania się do dalszych działań w polskich organizacjach wojskowych. Po zakończeniu rocznej służby rozpoczął studia na wydziale prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. W 1913 r. przeniósł się na wydział lekarski na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Nie ukończył jednak studiów.

W 1913 r. w Stróży k. Limanowej odbył kurs oficerski i otrzymał Odznakę Oficerską Związków Strzeleckich, czyli „Parasol”, przyznawany przez Piłsudskiego, u którego Tokarzewski-Karaszewicz zdał egzamin oficerski. Wstąpił do Legionów Polskich w sierpniu 1914 r. i pełnił służbę w tej formacji do 1917 r. Dowodził batalionami 6. pułku piechoty, a następnie 5. batalionem tego pułku. 24 października 1914 r. został ciężko ranny w bitwie pod Laskami-Anielinem. W 1915 r. Piłsudski awansował go do stopnia majora. W latach 1917–1918 Tokarzewski-Karaszewicz działał w Polskiej Organizacji Wojskowej. Od 1918 r. pełnił służbę w Wojsku Polskim. W 1918 r. ponownie został dowódcą 5. batalionu piechoty. Walczył o Przemyśl. W dniach 19–22 listopada 1918 r. dowodził odsieczą Lwowa. W 1919 r. awansował do stopnia pułkownika. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w kwietniu 1919 r. wziął udział w wyprawie wileńskiej dowodząc 1. Dywizją Piechoty Legionów. W uznaniu dla zasług 15 sierpnia 1924 r. otrzymał awans do stopnia generała brygady, tym samym zostając najmłodszym oficerem o tym stopniu w wojsku polskim. Od lutego 1927 r. był kierownikiem Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych.

7 października 1914 r. w krakowskim kościele św. Salwatora wziął ślub z Antoniną Kądziołą (Bargiełowski 2000: 213). 14 września 1919 r. przyszła na świat ich jedyna córka, Irena. Początkowo Antonina starała się towarzyszyć swojemu mężowi, przenosząc się wraz z nim na jego kolejne placówki. W latach dwudziestych Tokarzewski-Karaszewicz zakupił niewielki majątek ziemski na Wileńszczyźnie nieopodal miasteczka Rukojnie, gdzie na pewien czas osiedlił się wraz z rodziną (Bargiełowski 2000: 521), jednakże jego żona ostatecznie przeniosła się do Warszawy. Związek ten nie był szczęśliwy, przede wszystkim ze względu na liczne romanse Tokarzewskiego-Karaszewicza, a także jego fascynację ruchem teozoficznym, której Antonina nie podzielała. Po wojnie małżeństwo żyło w separacji.  

Tokarzewski-Karaszewicz w 1921 r. w Wilnie wszedł do loży im. Tomasza Zana, przynależnej do struktur Wielkiej Loży Narodowej Polski i grupującej głównie piłsudczyków. Należało do niej wielu znanych ludzi, oddanych misjom społecznym i mających na celu propagowanie edukacji oraz kształtowanie nowoczesnego i światłego społeczeństwa w Polsce (Hass 1984: 232; Ponarski 1993: 184). Znacznie ważniejsze okazało się jednak zaangażowanie Tokarzewskiego-Karaszewicza w działalność Polskiego Towarzystwa Teozoficznego (dalej: PTT), z którym związał się na początku lat dwudziestych. W 1924 r. towarzyszył George’owi Arundale’owi i jego żonie Rukmini Devi w podróży po Polsce (oprócz Warszawy, zwiedzili Częstochowę, Kraków, pojechali również w Tatry). W 1924 r. wraz z Wandą Dynowską i Tadeuszem Bibro założył wolnomularski trójkąt, który rychło przekształcił się w lożę-matkę „Orzeł Biały”. W ten sposób została zainicjowana działalność Zakonu Wszechświatowego Zjednoczonego Wolnomularstwa „Le Droit Humain” (dalej: Zakon) w Polsce, reprezentującego teozoficzny odłam masonerii mieszanej (Hass 1984: 312). Kształt i cele tej organizacji masońskiej od początku były dyskutowane z Marszałkiem Piłsudskim, który zgodził się na jej założenie, pod warunkiem, że będzie ona niezależna od wszelkich wolnomularskich zgromadzeń zagranicznych, o czym Dynowska i Tokarzewski go zapewnili.

Ponieważ w Loży Narodowej nie uznawano masonerii mieszanej, Tokarzewski-Karaszewicz musiał ją opuścić. W masonerii teozoficznej zachował jednak otrzymany wcześniej stopień wtajemniczenia i dlatego nie był do niej inicjowany, lecz afiliowany (Chajn 1975: 449–450). W strukturach Zakonu założył lożę św. Graala, której członkowie skupiali się na aktywności społecznej, a następnie lożę Św. Michała Archanioła, zrzeszającej przede wszystkim wojskowych, której przewodniczył. Loże te działały w Warszawie. Napisał Deklarację Ideową polskiej frakcji Zakonu. Został członkiem kapituły Róży i Krzyża. W latach 1934–1938 pełnił funkcję marszałka Areopagu Federacji Polskiej. 15 listopada 1937 r. otrzymał 33^o, najwyższy w hierarchii masońskiego wtajemniczenia.

W latach 1925–1926 dwukrotnie podróżował do Londynu, za pierwszym razem na specjalne zaproszenie Annie Besant. Te podróże przyczyniły się do jego zainteresowania Liberalnym Kościołem Katolickim, do którego wstąpił w 1925 r. w Londynie. 14 listopada 1926 r. został wyświęcony na kapłana tego kościoła wraz z Tadeuszem Bibro i Władysławem Bocheńskim. Pełnił potem funkcję biskupa tego Kościoła. Należał do grupy polskich teozofów żywo zaangażowanych w organizację letnich kolonii w Mężeninie. W końcu lat dwudziestych zainteresował się działaniami tajnej teozoficznej grupy The Egyptian Rite the Ancient Mysteries, z którą prowadził korespondencję (Bargiełowski 2000: 496).

We wrześniu 1939 r. brał udział w bitwie nad Bzurą jako dowódca Grupy Operacyjnej „Pomorze”. Zdołał stamtąd przedostać się do Warszawy, gdzie został zastępcą dowódcy Grupy Armii „Warszawa”. 27 września 1939 r. powołał Służbę Zwycięstwu Polski, pierwszą konspiracyjną organizację wojskową, mającą na celu walkę o wyzwolenie Polski. W jej strukturze niezwykle ważną rolę odgrywali członkowie PTT (na przykład Janina Karasiówna i jej siostra – Ewelina). Zimą 1939 r. Tokarzewski-Karaszewicz napisał broszurę zatytułowaną Co na dzisiaj? (por. Bargiełowski 2001: 288–293), w której zawarł wizje przyszłej wyzwolonej Polski. Na pierwszy rzut oka, treść tej broszurki stanowi znamienny przykład syntezy romantycznej mitologii, teozoficznych nadziei i odwołań do idealizowanej polskiej religijności. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że zawiera ona również nawiązania do istotnej w międzywojniu koncepcji geopolitycznej, jaką było Międzymorze. Według Tokarzewskiego-Karaszewicza Polska mimo wojen i katastrof pozostała, przynajmniej potencjalnie, wiodącym narodem słowiańskiej wspólnoty, rozciągającej się „od Odry, Saksonji, Sudetów, za Dniepr i Berezynę, od Morza Czarnego po Bałtyk” ([Tokarzewski-Karaszewicz] 1939: 13).

W styczniu 1940 roku zwierzchnictwo nad Służbą Zwycięstwu Polski przejął gen. Władysław Sikorski, który wcielił ją w ramy założonego i dowodzonego przez siebie Związku Walki Zbrojnej. Tokarzewskiemu-Karaszewiczowi powierzył on funkcję komendanta Obszaru Nr 3 Lwów ZWZ, czyniąc go tym samym zwierzchnikiem tego regionu II Rzeczpospolitej pod sowiecką okupacją. W drodze do Lwowa (którą przebywał m. in. z Eweliną Karasiówną) 6 marca 1940 r. w czasie przekraczania Sanu nieopodal Jarosławia na granicy niemiecko-sowieckiej został aresztowany przez NKWD. Więziono go w Przemyślu, skąd wywieziono do Dniepropietrowska, a potem łagru w Archangielsku, następnie trafił na Łubiankę. Wyszedł na wolność w sierpniu 1941 r. po ogłoszeniu amnestii w konsekwencji układu Sikorski–Majski. Został wówczas dowódcą 6. Dywizji Piechoty „Lwów” w Armii Polskiej w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa. W 1943 r. awansował na generała dywizji. Od marca 1943 r. pełnił służbę w Armii Polskiej na Wschodzie, najpierw do sierpnia 1944 r. jako zastępca głównego dowódcy, a następnie do grudnia 1944 r. jako dowódca III Korpusu Polskiego w Egipcie (Spruch 2013). W czasie swojej misji na Bliskim Wschodzie, Tokarzewski-Karaszewicz pojechał w podróż dyplomatyczną do Indii, gdzie spotkał się z Wandą Dynowską i Maurycym Frydmanem, odwiedził również Adyar (Bargiełowski 2001: 637–644).

Po wojnie osiedlił się w Wielkiej Brytanii. Parał się rozmaitymi zajęciami – pływał na rybackim statku, był pielęgniarzem, salowym, stróżem, pomocnikiem mechanika, pracował w laboratorium dentystycznym, zajmował się produkcją aparatów radiowych. Tylko na krótko został zatrudniony przez premiera RP na uchodźctwie Jerzego Hryniewskiego (właśc. Mikołaj Dolanowski, 1895–1978) w generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych (Bargiełowski 2002: 189–194, 235).

Na emigracji nie porzucił swoich ezoterycznych pasji i działał w międzynarodowych organizacjach masońskich (Hass 1996: 263). Już w 1945 r. zgłosił się do Federacji Brytyjskiej Międzynarodowego Zakonu Zjednoczonego Wolnomularstwa „Le Droit Humain”. Na początku 1947 r. został afiliowany do dwóch londyńskich zgromadzeń wolnomularskich – 10 lutego do International Concorde Lodge No. 977 w Londynie, a 5 marca do kapituły The Star of Kong No. 93. Od ok. 1950 r. został członkiem Suwerennego Sanktuarium w Londynie The Egyptian Rite the Ancient Mysteries gałęzi Memphis-Misraim. W 1947 r. wszedł do londyńskiego ogniska teozoficznego Wawel, które współtworzył wraz z Kazimierzem Chodkiewiczem. Zachęcał też przyjaciół pozostałych w kraju do krzewienia koncepcji ezoterycznych. Pod koniec lat pięćdziesiątych pisał do Eweliny Karasiówny o konieczności przekazywania tej tradycji kolejnym pokoleniom: „Ważne jest, aby zespół nasz podtrzymywał i utrwalił poczucie odpowiedzialności za prace ezoteryczną w Polsce oraz zapewnił jej kontynuację przez dobór młodych członków, którym można by przekazać nasze rozumienie o rzeczy, doświadczenia i tradycje” (Tokarzewski-Karaszewicz 1959). 

11 sierpnia 1954 r. wystąpił ze wszystkich grup masońskich, do których należał, ponieważ dostał nominację od prezydenta RP na uchodźctwie Augusta Zaleskiego (1883–1972) na Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych na uchodźctwie i ministra obrony narodowej. W 1964 r. otrzymał awans na generała broni.

Generał Tokarzewski-Karaszewicz zmarł nagle 22 maja 1964 r. podczas kuracji, którą odbywał w Casablance. Pochowano go na cmentarzu w Brompton w Londynie. Od września 1992 r. jego prochy spoczywają na warszawskich Powązkach.

Został odznaczony Orderem Virtuti Militari II i V klasy, Orderem Polonia Restituta III i IV klasy, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Walecznych (czterokrotnie) oraz Krzyżem Zasługi.

Izabela Trzcińska

Literatura:

Pisma M. Tokarzewskiego-Karaszewicza: Tokarzewski-Karaszewicz M., Deklaracja ideowa, Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, Kazimierz Tokarski (1930–2000), K III – 180, 16; [Tokarzewski-Karaszewicz M.]*, Co na dzisiaj?, Służba Zwycięstwu Polski, Kraków, grudzień 1939; Tokarzewski-Karaszewicz M., Załącznik do listu do Weli z 4 lipca 1959 r., Archiwum Ośrodka Karta, Warszawa.

* W broszurze nie zaznaczono autora, jednak przyjmuje się, że napisał ją M. Tokarzewski-Karaszewicz.

Opracowania: Bargiełowski D., 2000, Po trzykroć pierwszy. Michał Tokarzewski-Karaszewicz. Generał broni, teozof, wolnomularz, kapłan Kościoła liberalnokatolickiego, t. 1, Warszawa; Bargiełowski D., 2001, Po trzykroć pierwszy. Michał Tokarzewski-Karaszewicz. Generał broni, teozof, wolnomularz, kapłan Kościoła liberalnokatolickiego, t. 2, Warszawa; Bargiełowski D., 2002, Po trzykroć pierwszy. Michał Tokarzewski-Karaszewicz. Generał broni, teozof, wolnomularz, kapłan Kościoła liberalnokatolickiego, t. 3, Warszawa; Bocheński W., 1994, Zakonu Wszechświatowego Zjednoczonego Wolnomularstwa „Le Droit Humain”, „Ars Regia” 3/1 (6), s. 81–85; Chajn L., 1975, Międzynarodowy Mieszany Zakon Masoński „Prawo Człowieka”, w: L. Chajn, 1984, Wolnomularstwo II Rzeczypospolitej, Warszawa, s. 443–455; Hass L., Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo–Wschodniej 1905–1928, Warszawa; Hass L., 1996, Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Warszawa, s. 263; Piłsudska A., Notaki z pamięci… Michał Karaś-Tokarzewski, Odpis dla Instytutu im. J. Piłsudskiego, [w:] Archiwum Ośrodka Karta, Warszawa; Ponarski Z., 1993, Masoni nad Wilią, „Ars Regia” 2/3–4, s. 183–185; The Egyptian Rite the Ancient Mysteries. Temple of the Quest (A Guide to the Tite), 1932, Adyar; Spruch K., 2013, 3 Korpus PSZ (sierpień – grudzień 1944 r.) – zarys prac organizacyjnych, „Zeszyty Historyczne. Si vis pacem, para bellum. Bezpieczeństwo i polityka Polski”, tom XII, Częstochowa-Włocławek, ​s. 347–362; Trzcińska I., 2019, Międzymorze i mesjanizm. Teozoficzna koncepcja wyzwolenia Polski w czasie II wojny światowej, „Hermaion”, nr 5.

Noty biograficzne gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, [w:] Serwis „Polska Podziemna” http://www.dws-xip.pl/PW/bio/t1a.html

http://www.sww.w.szu.pl/index.php?id=biografia_michal_karaszewicz_tokarzewski

http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=200993&from=publication

Słowa kluczowe: Polskie Towarzystwo Teozoficzne, Towarzystwo Teozoficzne, wolnomularstwo, teozofia, masoneria, Liberalny Kościół Katolicki