Jan Stachniuk, pseud. Stoigniew, filozof, publicysta, dziennikarz, ur. 13 I 1905 r. w Kowlu na Wołyniu (Imperium Rosyjskie). Pochodził z rodziny robotniczej, był synem Pawła i Franciszki (nazwisko panieńskie matki: Rybaczyk) .

Po uzyskaniu matury  podjął naukę w Wyższej Szkole Handlowej (WSH) w Poznaniu. W tym czasie działał w oddziale poznańskim Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. Po ukończeniu WSH w 1930 r. podjął pracę w Kasie Chorych w Tucholi, po czym odbył służbę wojskową w Tomaszowie Lubelskim. W roku 1933 opublikował swoją pierwszą książkę Kolektywizm a naród. W 1935 r. ukazała się następna książka Stachniuka Heroiczna wspólnota narodu. Kapitalizm epoki imperializmu a Polska, będąca manifestem politycznym dotyczącym przeobrażeń ustrojowych w Polsce. Od 1937 r. stał na czele panslawistycznej grupy „Zadruga”, której organem był miesięcznik o tej samej nazwie (listopad 1937 – sierpień 1939). Organizacja skupiała działaczy nacjonalistycznych orientacji antychrześcijańskiej, którzy przybierali imiona starosłowiańskie jako pseudonimy i dążyli do odrodzenia politeistycznej duchowości dawnych Słowian. W miesięczniku „Zadruga” poddawano krytyce religijność katolicką, w której dopatrywano się głównego źródła nieszczęść Polski oraz propagowano światopogląd neopogaństwa słowiańskiego. Swoistą syntezą poglądów Stachniuka była praca Dzieje bez dziejów. Teoria rozwoju wewnętrznego Polski, zawierająca rozbudowaną krytykę religijności judeochrześcijańskiej i roli katolicyzmu w dziejach Polski, a także polskiego charakteru narodowego, ukształtowanego przez katolicyzm. Jego światopogląd opierał się na wizji historiozoficznej, według której dwoma najpotężniejszymi siłami kształtującymi rozwój społeczeństw są wola tworzycielska (utożsamiana z pełną witalności siłą, umożliwiającą człowiekowi przekraczanie własnych ograniczeń i tworzenie dzieł kultury materialnej i duchowej) oraz wspakultura (postawa bierna, odpowiedzialna za degenerację człowieczeństwa i kultury) . Należał do najradykalniejszych i najbardziej konsekwentnych krytyków chrześcijaństwa. Jego światopogląd stanowił syntezę duchowości słowiańskiego politeizmu, panteizmu oraz materialistycznego kolektywizmu.

W okresie drugiej wojny światowej był ideologiem konspiracyjnego Stronnictwa Zrywu Narodowego. Podczas powstania warszawskiego walczył w szeregach Armii Krajowej w randze szeregowca.

Aresztowany w 1949 r., w 1952 r. skazany na 8 lat więzienia i 5 lat pozbawienia praw obywatelskich po procesie motywowanym politycznie. Zwolniony przedterminowo w 1955 r.. Zmarł 14 VIII 1963, pochowany został na Cmentarzu Wojskowym w Warszawie.

Przemysław Sieradzan

Literatura: Bator W., 1999, Przekorna wizja dziejów chrześcijaństwa jako schorzenia ludzkości w myśli Jana Stachniuka, „Przegl. Religioznawczy”, nr 3–4;  Grott B., 2001, Funkcja religii katolickiej w nowożytnych dziejach Polski w interpretacji Jana Stachniuka, „Zesz. Nauk. UJ”; Grott B., Jan Stachniuk, hasło z Internetowego Polskiego Słownika Biograficznego, http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jan-stachniuk (dostęp 02.01.2018); Potrzebowski S., 1983, Zadruga, eine völkische Bewegung in Polen, Bonn; Skoczyński J., 1998, Gnoza historiozoficzna Jana Stachniuka, [w:] Gnoza polityczna, red. J. Skoczyński, Kraków.

Słowa kluczowe: Zadruga, panslawizm, słowiański politeizm, materialistyczny kolektywizm