Nikołaj Roerich, (ur. 9 października 1874 w Sankt-Petersburgu, zm. 13 grudnia 1947 w Naggarze), rosyjski malarz, okultysta, pisarz, filozof, podróżnik, orientalista i działacz społeczny. Jeden z najbardziej wpływowych myślicieli okultystycznych XX w.

Biografia. Nikołaj Roerich urodził się w rodzinie zamożnego petersburskiego notariusza Konstantina Roericha. W 1893 r. równocześnie rozpoczął studia w zakresie malarstwa na Imperatorskiej Akademii Sztuk oraz prawa na Uniwersytecie Petersburskim. Umiejętności malarskie zdobywał pod kierunkiem słynnego artysty Archipa Kuindżi. Po uzyskaniu dyplomu w 1897 r. poświęcił się sztukom plastycznym. Bardzo szybko zyskał uznanie jako malarz zarówno w Rosji, jak i za granicą za sprawą oryginalności swoich dzieł. Pozostawił po sobie przeszło 7000 obrazów o bardzo zróżnicowanej tematyce. Początkowo malował realistyczne obrazy poświęcone folklorowi i historii dawnej Rusi, później zdobył sławę za sprawą malarstwa pełnego motywów symbolicznych i orientalnych oraz charakterystycznych górskich pejzaży. Do jego dorobku należy także wiele dzieł inspirowanych ezoteryką, kulturą i duchowością Azji oraz mitami i religiami świata.

Od czasów studenckich Nikołaj Roerich należał do Rosyjskiego Towarzystwa Archeologicznego, prowadził wykopaliska w różnych częściach Rosji. W latach 1898–1917 był pracownikiem Imperarorskiej Akademii Wspierania Sztuk. Miał znaczące osiągnięcia w dziedzinie architektury oraz scenografii. Uczestniczył m. in. w projektowaniu petersburskiej świątyni buddyjskiej (dacan Gunzeczoinej), wznoszonej w latach 1909–1915. Poznał wówczas inicjatora budowy świątyni, buriackiego lamę Agwana Dordżijewa, który zaznajomił go z tybetańskim mitem o Shambhali. Opowieść o ukrytej pośród Himalajów krainie mądrości i duchowej doskonałości stała się odtąd dla Nikołaja Roericha najważniejszą inspiracją, motywem przewodnim twórczości malarskiej i ezoterycznej oraz uniwersalnym drogowskazem w życiu.  

W 1901 r. Nikołaj Roerich poślubił arystokratkę Jelenę Szaposznikową, która odtąd stała się współuczestniczką wszystkich jego przedsięwzięć, dzieł i podróży. Ich współpraca była tak ścisła, że uzasadnione wydaje się traktowanie całego dorobku obojga małżonków jako ich wspólnej twórczości. Jelena Roerich, okultystka i mistyczka, według relacji własnych i swoich współpracowników dysponująca zdolnościami medialnymi, w znacznym stopniu przyczyniła się do pogłębienia zainteresowań Nikołaja Roericha w zakresie religii Wschodu, zjawisk nadprzyrodzonych oraz różnych nurtów ezoteryki, przede wszystkim teozofii. W 1902 r. przyszedł na świat Jurij, pierwszy syn małżeństwa, a w 1904 r. drugi syn Światosław.

Po rewolucjach 1917 r. Nikołaj Roerich, którego stosunek wobec systemu radzieckiego miał charakter ambiwalentny i wielokrotnie ulegał zmianom, wyemigrował wraz rodziną do Finlandii, by w połowie 1919 r. przenieść się do Londynu, gdzie wspólnie z żoną wstąpił do Towarzystwa Teozoficznego. W 1920 r. Roerichowie wyemigrowali do Nowego Jorku. Tam rozstali się z Towarzystwem Teozoficznym i zaczęli tworzyć własny system okultystyczny, o nazwie Agni Joga (inaczej Żywa Etyka), czerpiący z duchowości buddyjskiej i hinduistycznej oraz dorobku ezoteryki zachodniej, opierający się przede wszystkim na objawieniach Jeleny Roerich, która miała – według własnych relacji – otrzymywać komunikaty telepatyczne od swojego nauczyciela duchowego. Był nim Mahatma Moria – tajemnicza istota o niejasnym statusie ontologicznym, mędrzec należący do świata duchowego, lecz niekiedy materializujący się fizycznie.

Nikołaj Roerich odniósł znaczący sukces jako artysta, który zapewnił mu także znaczne dochody. Co więcej, jednym ze sponsorów twórczości rosyjskiego malarza został zamożny inwestor giełdowy Louis Horch. Dzięki temu ezoteryk mógł zrealizować największe marzenie swojego życia – podróż do Azji.

Nikołaj Roerich już od początku lat dwudziestych XX w. dążył do zorganizowania ekspedycji naukowo-badawczej w Himalaje, które w jego koncepcji historiozoficzno-kosmologicznej odgrywały rolę wyjątkową.

Ekspedycja ałtajsko-himalajska, której zwieńczeniem miało być odnalezienie drogi do Shambhali, poprzedzona została kilkoma krótszymi wyprawami w różne części Azji – do Indii, Sikkimu, Bhutanu, na Indonezję, Cejlon oraz do Sinkiangu. W marcu 1923 r. rodzina Roerichów opuściła Nowy Jork, udając się do Indii. 

Rok 1924 Roerichowie spędzili w okupowanym przez kolonialne siły brytyjskie Sikkimie. Dalsza trasa ekspedycji wiodła przez Kaszmir, Ladakh, góry Karakorum, Turkiestan Chiński, pustynię Takla Makan i Dżungarię. Na przełomie maja i czerwca 1926 r. kilkuosobowa grupa uczestników ekspedycji przekroczyła granicę chińsko-radziecką i dotarła do Omska, skąd wyruszyła koleją do Moskwy. 10 czerwca 1926 r. podróżnicy osiągnęli cel. W stolicy ZSRR Nikołaj Roerich spędził sześć tygodni. W tym okresie spotkał się z najwyższymi urzędnikami państwowymi i partyjnymi, próbując pozyskać ich wsparcie dla swojej ekspedycji tybetańskiej. Ekspedycja wyruszyła do mongolskiej stolicy Ułan-Bator, a następnie do Tybetu szlakiem wiodącym przez pustynię Gobi. Po wędrówce przez pustkowia, moczary i rzeki w październiku 1927 r. dotarli do granicy tybetańskiej, gdzie zostali zatrzymani przez oddział tybetańskiej straży granicznej, która odmówiła im prawa do kontynuowania podróży i wkroczenia do Lhasy. Po pięciu miesiącach spędzonych w Himalajach, podczas których ledwo uniknęli śmierci, umożliwiono im przemieszczenie się na południe do Indii Brytyjskich.

Od 1929 r. Nikołaj i Jelena Roerich mieszkali w Naggarze w Dolinie Kullu na terenie Indii Brytyjskich.

W latach trzydziestych XX w. Nikołaj Roerich zainicjował stworzenie międzynarodowego traktatu na rzecz ochrony kulturowego dziedzictwa ludzkości. Uwieńczeniem jego wysiłków było podpisanie międzynarodowego paktu na rzecz ochrony dóbr kultury przez 21 państw obu Ameryk 15 kwietnia 1935 r.

W latach 1934–1935 Roerichowie przedsięwzięli ezoteryczno-naukową ekspedycję do Mandżurii, sfinansowaną przez Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych, na czele którego stał wówczas adept Agni Jogi Henry Wallace. Okultystyczny kontekst podróży wywołał skandal w USA, skutkujący zerwaniem stosunków Nikołaja Roericha z amerykańskim rządem i mecenasem Agni Jogi Louisem Horchem, a następnie procesem sądowym, w rezultacie którego rosyjski artysta utracił cały swój nowojorski majątek ruchomy i nieruchomy.

W ostatnich latach swojego życia Nikołaj Roerich wspierał indyjski ruch niepodległościowy. W okresie II wojny światowej koordynował gromadzenie międzynarodowej pomocy na rzecz Związku Radzieckiego na terenie Azji.

Zmarł w Naggarze 13 grudnia 1947 r.

Światopogląd. Doktryna ezoteryczna stworzona przez Jelenę i Nikołaja Roerichów często określana jest jako „Żywa Etyka” lub Agni Joga. Jest to rozległy, wieloaspektowy światopogląd bliski panteizmowi, obejmujący kosmologię, antropologię, duchowość i etykę. Według Żywej Etyki Wszechświat jest nieskończenie złożoną strukturą energetyczną, której wszystkie elementy, w tym także człowiek, są wzajemnie ściśle powiązane. Wymiana energetyczna między elementami Wszechświata postrzegana jest jako siła sprawcza ewolucji kosmicznej, wyrażającej się w dążeniu ku coraz doskonalszym formom istnienia.

Charakterystycznym elementem Żywej Etyki jest przezwyciężenie dualizmu myśli i materii. Prezentowana wizja jest zarazem monistyczna i pluralistyczna. Według światopoglądu sformułowanego przez Roerichów, duch jest formą sublimacji materii, podczas gdy materia stanowi krystalizację ducha. Myśl i materia wywodzą się ze wspólnego praźródła i w znacznym stopniu oddziałują na siebie, determinując się nawzajem.

Żywa Etyka ma swój wymiar antropologiczny. W kosmicznym planie ewolucji szczególnie istotną rolę ma odgrywać rodzaj ludzki, postrzegany jako wyjątkowo złożona struktura energetyczno-informacyjna. Według Roerichów najważniejszą misją ludzkości jest zrozumienie praw rządzących rozwojem Wszechświata. Agni Joga postrzega człowieka jako depozytariusza najwyższych zasad Kosmosu. Co więcej, zadaniem człowieczeństwa jest powołanie do życia Kultury, będącej szczególnie wyrafinowaną hipostazą energii, w której urzeczywistniają się najwyższe idee Kosmosu, Miłość i Piękno, będące swoistymi drogowskazami ewolucji Wszechświata. Zgodnie z zasadami Żywej Etyki, proces poznawania zasad regulujących kosmiczną ewolucję powinien być wieloaspektowy i wielowymiarowy. Roerichowie postulowali harmonię nauk empirycznych i wiedzy duchowej – postulowali przezwyciężenie dualizmu między naukami przyrodniczymi oraz sferą duchowości i religii.

Według koncepcji Roerichów, Miłość i Piękno jako najwyższe idee Wszechświata urzeczywistniają się w różnych formach wśród różnych kultur świata. Właśnie dlatego pokój, humanizm i dialog kultur, wiodące ku uniwersalnej, ogólnoludzkiej Wielkiej Syntezie, pozostają fundamentalnym celem Żywej Etyki. Wojna, nienawiść, ksenofobia i dogmatyzm postrzegane są z kolei jako konsekwencje zapomnienia i lekceważenia praw Kosmicznego Rozumu, odgrywają rolę destrukcyjną i wiodą ku inwolucji Wszechświata, naruszając jego energetyczno-informacyjną harmonię i tym samym stając się przyczyną patologii społecznych, a nawet kataklizmów naturalnych. Dialog kultur i stworzenie warunków do harmonijnej koegzystencji różnych grup etnicznych oraz religijnych, które umożliwi jedynie stworzenie uniwersalnej wspólnoty opartej na pełnej równości płci, ras, narodowości i wyznań, postrzegane jest jako jedno z najważniejszych wyzwań dla Żywej Etyki. Uniwersalne idee Miłości i Piękna miałyby stać się fundamentem, na którym opierałby się postulowany przez Roerichów dialog kultur Wschodu i Zachodu.

Fundamentalnym symbolem, zajmującym centralne miejsce w intelektualnej strukturze światopoglądu ezoterycznego Roerichów była Shambhala, która była dla Roerichów zenitem rozwoju kulturowego ludzkości, uniwersalnym archetypem i powszechnym snem o doskonałości. Wyrażała ich największe marzenie i zarazem misję ludzkości – dialog kultur Wschodu i Zachodu, którego rezultatem będzie Wielka Synteza. Para rosyjskich twórców uważała Shambhalę za metaforę nowej ery, w której kultury Wschodu i Zachodu zjednoczą się w imię piękna i mądrości, dając początek nowej, doskonałej syntezie (Roerich 1985).

W myśli filozoficzno-religijnej Roerichów Shambhala była przestrzenią duchową, ale miała także swoją emanację w świecie materialnym. Nieprzypadkowo Himalaje, z którymi związany jest mit, były dla małżeństwa rosyjskich myślicieli przestrzenią szczególną, w której miał narodzić się impuls przemieniający ludzkość i świat. Odnalezienie drogi do mitycznej Shambhali było najważniejszym celem słynnej wyprawy ałtajsko-himalajskiej (centralnoazjatyckiej) Roerichów, która zainspirowała wielu badaczy i odegrała szczególną rolę kulturotwórczą.

Światopogląd Roerichów w znacznym stopniu ukształtowany został przez etykę i kosmologię buddyjską. Nikołaj Roerich sam uważał się za buddystę i stał się postacią emblematyczną dla wzrostu zainteresowania indyjskim systemem religijno-filozoficznym w Rosji w dwóch pierwszych dekadach XX w. Kluczowy dla Roerichowskiej doktryny ezoterycznej mit o Shambhali ma swoje źródło w przestrzeni kulturowej buddyzmu tybetańskiego.

Żywa Etyka nawiązuje do duchowości hinduistycznej, o czym świadczyć może zarówno przedstawiana przez nią holistyczna, cykliczna wizja kosmologii, jak i częste posługiwanie się terminami takimi, jak atman, brahman, guru, joga, maja, manwantara czy mahatma. Roerichowie uznawali kulturę duchową Indii za szczególnie inspirującą. Nieprzypadkowo to właśnie subkontynent indyjski stał się siedzibą ezoteryczno-badawczego instytutu Urusvati i ostatnią ojczyzną z wyboru małżeństwa Roerichów.

Jelena i Nikołaj Roerich byli etnicznymi Rosjanami i choć większość życia spędzili na emigracji, nieustannie podkreślali swoją więź z opuszczoną ojczyzną. Deklarowali głębokie przywiązanie do słowiańskiej przestrzeni kulturowej i wielowiekowego rosyjskiego dziedzictwa. Inspirowała ich zarówno duchowość dawnych Słowian, archetypy obecne w dawnych legendach, jak i bogactwo rosyjskiej filozofii i literatury.

Istotnym źródłem inspiracji dla Żywej Etyki była zachodnia tradycja ezoteryczna. Nikołaj Roerich w młodości był adeptem różnych lóż różokrzyżowych i paramasońskich, a Jelena Szaposznikowa zdobyła w Sankt-Petersburgu sławę jako medium. Bez wątpienia różne tradycje zachodniego ezoteryzmu wpłynęły w znacznym stopniu na uformowanie się światopoglądu małżeństwa Roerichów, co jest szczególnie widoczne zarówno w stworzonej przez nich antropologii, jak i stosowanej terminologii.

Przemysław Sieradzan

Literatura: Decter J., 1997, Messenger of Beauty. The Life and Visionary Art of Nicholas Roerich, Rochester; Roerich N., 1985, Shambhala, New York; Sieradzan P., 2012, Mit o Shambhali a rosyjska i radziecka strategia geopolityczna wobec Tybetu, „Cywilizacja i Polityka”, nr 10; Sieradzan P., 2013, Nikołaj Roerich – poszukiwacz Shambhali, „Hermaion”, nr 2; Sieradzan P., 2014, W poszukiwaniach wielkiej syntezy: ezoteryczne i geopolityczne aspekty azjatyckich ekspedycji Nikołaja Roericha, [w:] Światło i ciemność: podróż inicjacyjna, podróż metafizyczna, podróż ezoteryczna, t. 5, red. D. Oboleńska, M. Rzeczycka, Gdańsk; Waldenfels E. von, 2016, Nikolai Roerich: Kunst, Macht und Okkultismus, Berlin; Znamenski A., 2011, Red Shambhala. Magic, Prophecy, and Geopolitics in the Heart of Asia, Chennai; Шапошникова Л. В. 2006, Держава Рерихов, Москва.

Słowa kluczowe: Agni Joga, Shambhala, Żywa Etyka, teozofia, buddyzm, hinduizm, Rosja, synkretyzm, Moria, orientalistyka, Tybet, Azja