Wincenty Lutosławski, (1863–1954), filozof, pisarz, publicysta, wykładowca na uniwersytetach m. in. w Krakowie, Kazaniu, Wilnie, Lwowie, Londynie, Genewie, Lozannie, Paryżu, działacz społeczny, organizator kół edukacyjno-wychowawczych. W latach 90. XX w. anglosaskie środowiska filozoficzne widziały w nim jednego z najbardziej reprezentatywnych przedstawicieli polskiej myśli filozoficznej. Największe uznanie przyniosły Lutosławskiemu studia nad Platonem. Filozof wsławił się przede wszystkim badaniami nad chronologią prac Platona, którą ustalał wykorzystując stworzoną przez siebie metodę stylometryczną (Lutosławski 1898 i 1897). Lutosławski stworzył i głosił swój własny system filozoficzny – eleuteryzm (z gr. eleuteros ‘wolny’). Jego podstawowym założeniem było twierdzenie o „twórczym – konstytuującym charakterze niczym nieskrępowanej wolnej woli jaźni – upostaciowionej w człowieku” (Groblewski 1978: 50). Wolna wola miała być źródłem całej twórczej aktywności człowieka, dzięki której człowiek może kształtować własne życie, wpływać na innych i na otaczającą go rzeczywistość. Wolna wola jest w antropologii Lutosławskiego wymiarem funkcjonowania jaźni: „Wolność woli [jest – A. Ś.] jakby innym określeniem tej samej rzeczywistości, którą nazywamy istnieniem jaźni” (cyt. za: Jaworski 1989: 92). Wolę rozumiał filozof jako zdolność do podejmowania wolnych wyborów, a więc takich, które wynikają wyłącznie z „impulsów”, z natury wolnej jaźni i nie są uwarunkowane przez żadne czynniki zewnętrze. Wolność człowieka polegała więc – zdaniem filozofa – na zdolności i umiejętności posługiwania się wolną wolą – podejmowaniu działań zgodnych z niczym niezdeterminowaną, nieograniczoną wolą. Działania takie, będące w zgodzie z podszeptami jaźni, będące wynikiem wolnego wyboru, będą zawsze, jak twierdził filozof, nakierowane na stopniowe udoskonalanie jaźni. Wynika to z faktu, że – z natury – „Każda jaźń ma w sobie siłę stopniowego zbliżania się do własnego ideału doskonałości, postanowienia, by dzień dzisiejszy ją zbliżył do tego ideału więcej niż dzień wczorajszy. Każda jaźń może takie postanowienie wznawiać ustawicznie, aż obudzi w sobie wolę, która nie zna przeszkody ni oporu” (cyt. za: Jaworski 1989: 92). Woluntaryzm łączył Lutosławski z mesjanizmem. Na tych dwóch filarach opierał swoją filozofię narodową, twierdząc, że odrodzona i wolna Polska przyniesie odnowę i wolność całej ludzkości. Siebie zaś uważał za proroka tych zdarzeń, a nawet mesjasza, w którego ręce Opatrzność złożyła zbawczą misję. W liście do Williama Jamesa (1842–1910) Lutosławski pisał:

Przepowiedziałem Polsce wolność i nie spadł na mnie żaden grom z nieba […]. [...] spośród 20 milionów Polaków to właśnie mnie wybrała Opatrzność, abym spełnił ten czyn. Dlaczego ludzkość jest tak prosta, że nie znalazł się nikt bardziej godny niż ja? […] Jak to możliwe, że to ja zostałem wyznaczony, by poprowadzić ten najszlachetniejszy z narodów do wolności, a przez niego całą ludzkość do nowego odrodzenia […]. Nie zawiodę. Będę szedł do przodu, bez lęku. Za trzy lata Polska będzie wolna. W ciągu wieku Europa odnowiona (Lutosławski 1900).

Po roku 1903 Lutosławski zaangażował się w intensywną działalność społeczną. Jej celem było wszechstronne doskonalenie człowieka. Filozof chciał znaleźć sposób na ukształtowanie doskonałego Polaka-obywatela, który swoją postawą i działaniami przyczyniłby się do odzyskania przez Polskę niepodległości. Był twórcą idei poczwórnej wstrzemięźliwości (od alkoholu, tytoniu, hazardu oraz aktywności seksualnej) oraz autorskiego programu odrodzenia fizycznego, moralnego i duchowego narodu polskiego opisanego w Rozwoju potęgi woli, w której przedstawił oryginalną interpretację jogi mocno inspirowaną wątkami ezoterycznymi. Swoje idee odrodzeniowe jak również idee narodowe upowszechniał w tworzonych przez siebie organizacjach, takich jak m. in.: Eleusis, Eleuteria, Zakon Kowali, Kuźnica, Wszechnica Mickiewiczowska, Koła Filareckie, Seminarium Wychowania Narodowego.

Miał negatywny stosunek do wiedzy ezoterycznej. Pisał: „[…] poznałem obszerną literaturę okultyzmu, stosując do niej kryterjum filzofji ścisłej. Przekonałem się, że nie ma i być nie może wiedzy tajemnej, bo wszelka istotna wiedza promieniuje jawnie i nie da się ukrywać. Czytając o różnych wtajemniczeniach, porównywałem je z istotnem wtajemniczeniem odkrycia jaźni i przekonywałem się, że ci rzekomo wtajemniczeni wcale nie posiadają wiedzy prawdziwej (Lutosławski 1933 [1994]: 206–207). Krytyka ta wzmogła się po „doświadczeniu łaski” w 1913 r. W liście do Mieczysława Geniusza, pisanym w 1914 r., stwierdzał: „To co uchodzi za ezoteryzm, cała robota masonów, okultystów i tym podobnych sekciarzy jest najzupełniej trafnie określonem przez Nicoullaud (L’initiation maconique [Nicoullaud 1913]), jako robota djabła, upadłego anioła Lucyfera – granie na ciekawości ludzkiej, na łatwowierności, z którą ludzie niewyćwiczeni naukowo i logicznie, nieochronieni przez obrządki Kościoła, chcą krótką i tanią drogą dostać się do takiej wiedzy, jaką człowiek zdobyć może tylko przez łaskę Bożą, po wielu trudach, ofiarach, przy wysiłkach na usługach bliźnim” (Lutosławski 1914). Pomimo negatywnego zdania o tradycjach ezoterycznych chętnie się nimi inspirował, utrzymywał też kontakty (listowne i bezpośrednie) z wieloma przedstawicielami polskich i zagranicznych środowisk ezoterycznych, m. in. Kazimierzem Chodkiewiczem, Józefem Chobotem, Karolem Chobotem, Mieczysławem Geniuszem, Stanisławem Breyerem, Agnieszką Pilchową, Janem Hadyną, Marią Florkową, Błażejem Włodarzem, Harriot Felkin, Hiramem Erastusem Butlerem, Edwardem Carpenterem; nieskutecznie starał się też o spotkanie z Rudolfem Steinerem.

Wśród ezoteryków Lutosławski cieszył się znaczną estymą. Alojzy Krzysztof Gleic w swoim Glossariuszu okultyzmu opisał go jako „wybitnego mistyka, o oryginalnym umyśle” (Gleic 1936: 51); Józef Chobot określał jako „uosobienie twórczości polskiej w kierunku łączenia metod poznania Wschodu i Zachodu” (Chobot 1924), Agnieszka Pilchowa twierdziła, że „Kommenjusz i kilku dobrych duchów z zaświata […] chcieliby, żeby […] jeszcze pozostał dłużej na ziemi” (Pilchowa 1934); Maria Florkowa pisała, że „ożywia i zasila cudowny ruch odrodzenia Ducha w Polsce” (Florkowa 1934), Błażej Włodarz zaś podkreślał, że Lutosławski jest „jedynym uczonym w Polsce Odrodzonej, który godzien jest sprawowania najwyższej władzy w państwie, a już co najmniej władzy najwyższej, kierującej oświatą”, gdyż jego „niepospolita wiedza, zasługi względem ojczyzny na polu krzewienia oświaty i polskości z najlepszej strony oraz zebranego doświadczenia, na stanowisku takim prowadziłaby naród do prawdziwego odrodzenia i postępu” (Włodarz 1933).

Do najważniejszych prac filozoficznych Lutosławskiego należą m. in.: Principes de stylométrie appliqués à la chronologie des oeuvres de Platon (1898); The Origin and Growth of Plato’s Logic With an Account of Plato's Style of the Chronology of his Writings (1897); O logice Platona, cz. I: O tradycji tekstu Platona (1891) i cz. II: Dotychczasowe poglądy na logikę Platona (1892); Logika ogólna czyli teorja poznania i logika formalna (1906); The Knowledge of Reality (1930); Metafizyka (2004). Prace dotyczące filozofii narodowej obejmują m. in.: O wychowaniu narodowem (1900); Religja w życiu narodowem (1909); Rozwój potęgi woli przez psychofizyczne ćwiczenia (1909); Wizje przyszłości. Ludzkość odrodzona (1910); Na drodze ku wielkiej przemianie (1912); The Polish Nation (1917); Praca narodowa (1922); Nieśmiertelność duszy. Zarys metafizyki Polskiej (1925); Młodzi święci współcześni (Kraków 1948).

Agata Świerzowska

Literatura: Chobot J., 1924, niepublikowany list do W. Lutosławskiego z dn. 22 lutego (Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, sygn. KIII-155; Florkowa M., 1934, niepublikowany list do W. Lutosławskiego z dn. 13 lutego (Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, sygn. KIII-155, j.a...); Gleic A. K., 1936, Glossariusz okultyzmu, Kraków; Groblewski W., 1978, Antypozytywistyczna koncepcja jednostki Wincentego Lutosławskiego, [w:] S. Kaczmarek (red.), W kręgu zagadnień antropologii społeczno-filozoficznej, Poznań, s. 49–65; Jaworski W., 1989, Metafizyka eleuteryzmu. Podstawowe założenia ontologii Wincentego Lutosławskiego, [w:] Zeszyty Naukowe Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica, nr 1182, s. 69–95; Lutosławski W., 1897, The Origin and Growth of Plato’s Logic With an Account of Plato's Style of the Chronology of his Writings, London; Lutosławski W., 1898, Principes de stylométrie appliqués à la chronologie des oeuvres de Platon, Paris; Lutosławski W., 1900, niepublikowany list do W. Jamesa z dn. 7 listopada (Archiwum Nauki PAN i PAU, sygn. KIII-155); Lutosławski W., 1914, niepublikowany list do M. Geniusza z dn. 12 czerwca (Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, sygn. akc. 2511); Lutosławski W., 1933 [1994], Jeden łatwy żywot, Warszawa; Mróz T., 2004, Wincenty Lutosławski (1863-1954). Jestem obywatelem utopii, Kraków; Nicoullaud C., 1913, L’initiation dans les sociétés secrétes. L'initiation maçonnique, Perrin; Pilchowa A., 1934, niepublikowany list do W. Lutosławskiego z dn. 31 stycznia (Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, sygn. KIII-155, j.a. 224); Włodarz B., 1933, niepublikowany list do W. Lutosławskiego z dn.17 grudnia (Archiwum prywatne, RamanaDom).

Słowa kluczowe: eleuteryzm, wolna wola, Eleusis, joga, mesjanizm, filozofia narodowa