Adam Weishaupt, ps. Brat Spartakus, (ur. 6 lutego 1748, zm. 18 listopada 1830), założyciel zakonu iluminatów bawarskich, filozof i profesor prawa. Ze względu na parawolnomularski charakter iluminatów oraz sensacyjność otaczających organizację pogłosek powstałych w wyniku oskarżeń stawianych  jej przez państwo, jej fundator stał się centralną postacią wielu teorii spiskowych.

Ojciec Adama Weishaupta, Johann Georg Weishaupt, profesor prawa na uniwersytecie w Inglostadt, zmarł w 1753 r., kiedy Adam miał zaledwie 5 lat. Wówczas opiekę nad nieletnim chłopcem przejął jego ojciec chrzestny Johann Adam Freiherr von Ickstatt. Dzięki jego pomocy Weishaupt ukończył najpierw szkołę prowadzoną przez jezuitów, a następnie prawo na uniwersytecie w Inglostadt. W 1773 r. objął elitarną katedrę prawa kanonicznego, uprzednio zarezerwowaną jedynie dla jezuitów. Z powodu snutych przez niego intryg, egocentryzmu, cynizmu i skupienia na karierze wkrótce w środowisku akademickim stał się osobą nielubianą i wyalienowaną (Roberts 1972: 134).

Po odkryciu tekstów na temat misteriów eleuzyjskich oraz Pitagorejczyków Weishaupt uległ fascynacji sekretnymi stowarzyszeniami. Rozczarowany wolnomularstwem – którego tajemnica okazała się być znana całemu światu – Weishaupt zdecydował się założyć własną organizację. 1 maja 1776 r. narodzili się zatem iluminaci, znani dziś jako iluminaci bawarscy. Jego pierwotnym celem była promocja idei egalitaryzmu i racjonalizmu oraz studia nad sztuką. Jak zauważył historyk J. M. Roberts, poglądy Weishaupta charakteryzowały się swego rodzaju naiwnym idealizmem:

(…) jego społeczna filozofia była oparta na optymistycznym prymitywizmie, który miał niewiele do zaoferowania na przyszłość. Wierzył on, że odrodzenie oryginalnej ludzkiej natury było wszystkim, czego potrzeba do stworzenia dobrego społeczeństwa oraz, że to wymagało jedynie tego, by człowiek zrozumiał ciężar uprzedzeń oraz błędów, które je obciążają. Jednakże był autentycznym rewolucjonistą, nawet jeśli tylko w sensie intelektualnym (Roberts 1972: 145).

Zakon zakończył swą działalność w niesławie po ogłoszeniu przez władze Bawarii edyktu zakazującego działalności organizacji założonych bez ich zgody w 1785 r. Zaowocowało to aresztowaniami jego członków oraz formalnymi oskarżeniami postawionymi przez władze. Sam Weishaupt w wyniku edyktów stracił swoją pracę na uniwersytecie i zmuszony był ukrywać się w mieście Gotha, gdzie zajmował się głównie pisaniem dzieł na temat iluminizmu: A Complete History of the Persecutions of the Illuminati in Bavaria (1785), A Picture of Illuminism (1786), An Apology for the Illuminati (1786) oraz An Improved System of Illuminism (1787). Weishaupt zmarł w Gotha 18 listopada 1830 r., pozostawiając po sobie żonę oraz sześcioro dzieci.

Pomimo rozwiązania iluminatów w 1785 r., wielu ludzi wciąż wierzyło i wierzy w zakonspirowaną kontynuację ich działalności. Na tej podstawie oskarżano zakon oraz jego twórcę m. in. o wywołanie rewolucji francuskiej, walkę z państwem i Kościołem oraz intrygi polityczne. Jego wizerunek jako lidera walki z chrześcijaństwem został rozpropagowany głównie przy pomocy eksjezuity Augustina Barruela, autora Historii jakobinizmu (1798–1799). Tak oto Barruel przestrzega swych czytelników przed zgubnymi wpływami barbarzyńskich iluminatów:

Czytelniku, daj upust swemu oburzeniu. Zapytaj ponownie, czym może być ten Weishaupt? Czym są owi adepci Iluminizmu? Traktuj ich jak barbarzyńców, jak Hunów, jak Ostrogotów; lecz ujrzysz go uśmiechającego się w obliczu twej pogardy i nauczającego swych adeptów, by czuli się zaszczyceni owym naśladownictwem oraz dostrzegali chwałę w nadziei na przyszłe katastrofalne zniszczenia czynione przez owych barbarzyńców (Barruel 1798: 519).

Weishaupt wielokrotnie pojawia się także na kartach antymasońskich publikacji pióra polskich autorów, pisze o nim m. in. Feliksa Eger:

Dzięki pozorom moralności, które zawsze starał się zachować, dzięki celowi humanitarnemu, jakim pragnął nacechować swe doktryny, narzucił zasady swe najuczeńszym ludziom w Niemczech. Wtajemniczony i przyjęty od lat kilkunastu do lóż masońskich, zebrał 1 maja 1776 r. wszystkich zwolenników i uczniów swoich i utworzył z nich stowarzyszenie tajne zwane illuminatami. Organizacya stowarzyszenia tego jest arcydziełem geniuszu konspiracyjnego (Eger 1894: 93).

Następnie zaś autorka oskarża Weishaupta i iluminatów o zaplanowanie rewolucji francuskiej:

Jednakże masonia rozdrobniona na najrozmaitsze sekty, związane z sobą jedynie nienawiścią do kościoła katolickiego i do wszelkiej władzy prawej nie działała dość śmiało i jednozgodnie. Wpływ jej, jakkolwiek pokopujący wiarę, wyziębiający ją stopniowo, nie zadowalniał pragnień gorliwszych sekciarzy. Wtedy to powstała myśl zwołania ogólnego zebrania przedstawicieli wszystkich sekt masońskich na konwent do Wilhemsbadu o trzy mile od Frankfurtu nad Menem, w celu dodania większego bodźca, większej jedności działaniom mającym doprowadzić w jak najkrótszym czasie do rewolucyi powszechnej (Eger 1894: 95).

O kierowniczej roli Weishaupta wspomina także biskup Pelczar:

Stosunek nowego zakonu do masonerii był taki, że Weishaupt postanowił przejąć na wskroś masonerię iluminizmem i zapanować nad nią. Połączenie obu zakonów nastąpiło już w r. 1781, a w r. 1782 na zjeździe w Wilhelmsbadzie, zwołanym w celu usunięcia strasznego chaosu ze systemów masońskich i zaprowadzenia systemu elektrycznego, sprytny Knigge tyle sprawił, że głowacze masońscy, między innymi książę brunszwicki Ferdynand i słynny później hrabia Mirabeau, nie tylko uznali zakon iluminatów za część składową masonerii, ale poddali się pod jego komendę. Wówczas to uchwalono, jak twierdzą, wywołać rewolucję we Francji (Pelczar 1914: 111).

Legenda iluminatów do dziś pozostaje żywa w teoriach spiskowych, w których wyrażane jest przekonanie o zakonspirowanej kontynuacji działalności zakonu. Wedle teorii spiskowych, jest on odpowiedzialny oskarżany o najróżniejsze wydarzenia – od zabójstwa prezydenta Johna F. Kennedy’ego po sprawowanie kontroli w Hollywood. Popularyzacji teorii konspiracji na ten temat znacznie pomógł także Dan Brown, autor powieści sensacyjnych, w  tym m. in. słynnego Kodu Leonarda da Vinci, który uczynił iluminatów antagonistami w swojej innej bestsellerowej książce pt. Anioły i demony.

Katarzyna Rosiak

Literatura: Barruel A., 1812, Historya Jakobinizmu: wyięta z dzieł xiędza Barruel, tł. K Surowiecki, Raczyński, Berdyczów; Eger F., 1894, Historya towarzystw tajnych: dzieje wolnomularstwa (masonii) według najlepszych źródeł opracowane, nakł. G. Gebethnera i Spółki, Druk. Wł. L. Anczyca i Spółki pod zarządem J. Gadowskiego; Pelczar J. S., 1914, Masonerya. Jej istota, zasady, dążności, początki, rozwój, organizacya, ceremoniał i działanie. Według pewnych przeważnie masońskich źródeł, Kraków; Roberts J. M., 1972, The Mythology of the Secret Societies, Paladin, St Albans.

Słowa kluczowe: teorie spiskowe, Iluminati, satanizm, zakon iluminatów bawarskich, antymasonizm, paramasoneria