Grigorij Jefimowicz Rasputin, (ur. najprawdopodobniej 9 stycznia (według kalendarza juliańskiego)/ 21 stycznia (według kalendarza gregoriańskiego) 1896 r., wieś Pokrowskoje (gubernia tobolska); zm. 17 grudnia (według kalendarza juliańskiego)/ 30 grudnia (według kalendarza gregoriańskiego) w Piotrogrodzie), rosyjski wędrowny kaznodzieja, mistyk, posiadający rzekomo zdolności jasnowidcze i uzdrowicielskie, dzięki którym uzyskał rozległe wpływy na dworze ostatniego rosyjskiego imperatora Mikołaja II. Przez niektórych uważany za mnicha-starca i proroka, przez innych – za oszusta i szarlatana.

Biografia. Grigorij Rasputin urodził się w rodzinie chłopskiej w syberyjskiej wsi Pokrowskoje nad rzeką Turą. Istnieją spory co do dokładnej daty jego urodzenia, jednak według oficjalnych kronik urodził się 9 stycznia (starego stylu) 1869 r. jako syn włościanina Jefima i Anny. Następnego dnia został ochrzczony i – zgodnie z prawosławną tradycją – otrzymał imię Grigorij na rzecz patronującego dniu 10 stycznia św. Grzegorzowi z Nyssy.

Przetrwało bardzo niewiele wiarygodnych danych dotyczących dzieciństwa i młodości Rasputina. Według wszelkiego prawdopodobieństwa nie uczęszczał nigdy do żadnej szkoły, a ograniczoną umiejetność czytania i pisania zdobył dopiero w wieku dojrzałym. W młodości prowadził awanturnicze życie, nadużywał alkoholu i dokonywał licznych drobnych przestępstw. W 1887 r. (według innych danych – w 1890 r.) poślubił Praskowię Fiodorowną Dubrowinę, z którą miał siedmioro dzieci (czworo z nich zmarło tuż po narodzeniu).

W 1897 r. Grigorij Rasputin z niejasnych przyczyn opuścił rodzinną wieś i odbył pielgrzymkę do Klasztoru św. Mikołaja w Wierchoturie, podczas której przeżył przemianę duchową. Spędził w monastyrze kilka miesięcy, podczas których zdobył podstawową wiedzę teologiczną oraz umiejętność czytania i pisania. Pod wpływem silnego przeżycia duchowego porzucił dotychczasowy tryb życia; wiele godzin każdego dnia poświęcał modlitwie i medytacjom. Później poświęcił się życiu pielgrzyma (strannika) – wielokrotnie odbywał piesze pielgrzymki do różnych świętych miejsc chrześcijaństwa prawosławnego w Rosji, według niektórych relacji dotrzeć miał też do klasztoru na greckiej wyspie Athos oraz do Jerozolimy. Nawiązał też współpracę z hierarchami oficjalnej Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej z Petersburga, Kijowa i Kazania (do ich grona należeli biskup Sergiej i archimandryta Teofan). Prowadził życie wędrownego kaznodziei, wygłaszając płomienne mowy do przypadkowych słuchaczy w syberyjskich wsiach i miastach. Zyskał na Syberii sławę jasnowidza, uzdrowiciela i cudotwórcy, który zadziwiał ludzi głębokością swoich kazań pełnych mistycznych treści. Choć najprawdopodobniej nigdy nie złożył żadnych formalnych ślubów zakonnych, zarówno ogromne rzesze chłopskiej ludności, jak i część prawosławnego duchowieństwa uważała go za jurodiwego – świętego szaleńca. W rodzinnej wsi Pokrowskoje zgromadził wokół siebie grono wyznawców, którzy – według licznych relacji – mieli, oprócz odmawiania modlitw i śpiewania pieśni religijnych, oddawać się praktykom orgiastycznym. Krytycy przypisywali mu przynależność do sekty chłystów, założonej przez Daniłę Filipowicza w połowie XVII w. Nie ma jednak żadnych dowodów na prawdziwość tej tezy – mimo to jest ona dość rozpowszechniona w literaturze popularnonaukowej.

Sława Grigorija Rasputina dotarła do Petersburga. Około 1903 r. część elity politycznej Imperium Rosyjskiego zaczęła interesować się działalnością i naukami charyzmatycznego syberyjskiego uzdrowiciela. Na dwór cesarski wprowadziły mistyka najbrawdopodobniej księżniczki Milica i Anastazja, córki króla Czarnogóry Nikoli I i małżonki kuzynów imperatora Mikołaja I, wielkich książąt Piotra Mikołajewicza i Mikołaja Mikołajewicza. Pierwsze spotkanie syberyjskiego kaznodziei z władcą Rosji odbyło się 1 listopada 1905 r. w pałacu Peterhof. Podczas kolejnych spotkań, już w 1906 r., Rasputin przekonał rodzinę cesarską, że dysponuje nadprzyrodzonymi zdolnościami, dzięki którym może uzdrowić rosyjskiego następcę tronu Aleksieja cierpiącego na hemofilię. Istotnie, według licznych relacji, syberyjski mistyk w niewyjaśniony przez naukę sposób zdołał powstrzymać krwawienie carewicza (być może przy zastosowaniu hipnozy).  

Od 1906 r. Grigorij Rasputin zamieszkał w Sankt Petersburgu i był regularnym gościem w rezydencjach imperatorskich w Carskim Siole i Peterhofie. Dzięki swojej charyzmie i (domniemanym) umiejętnościom uzdrowicielskim uzyskał znaczny wpływ na elitę polityczną Imperium Rosyjskiego, przede wszystkim na cesarzową Aleksandrę Fiodorowną. Zyskał wtedy złą sławę za sprawą rozwiązłego trybu życia – utrzymywał, że uleganie pokusom i dopuszczanie się grzechów, a następnie wyrażanie żalu i odbywanie pokuty za popełnione niegodziwości, to niezbędne elementy procesu dążenia do uzyskania zbawienia (co przywodzi na myśl praktyki przedstawicieli niektórych nurtów gnostycyzmu – karpokracjan, setian i kainitów). Syberyjski kaznodzieja wygłosił rzekomo wiele proroctw dotyczących przyszłości Imperium Rosyjskiego, które dotyczyły między innymi przyszłego upadku caratu i zagłady rodziny carskiej.

Grigorij Rasputin przestrzegał przed przystąpieniem Rosji do I wojny światowej po stronie Ententy – w takim przypadku wieszczył imperium nieuchronną klęskę. Mistyk związał się z antybrytyjskim stronnictwem na rosyjskim dworze. Mikołaj II, wbrew proroctwu, zdecydował się na zaangażowanie swojego państwa w konflikt. Armia rosyjska okazała się nieprzygotowana do wojny i ponosiła liczne klęski. Co więcej, pod nieobecność imperatora w Piotrogrodzie (Mikołaj II, jako głównodowodzący sił zbrojnych, spędzał większość czasu w kwaterze głównej armii w Mohylewie) kaznodzieja uzyskał jeszcze większy wpływ na cesarski dwór, osobiście decydując o obsadzie licznych stanowisk (według wszelkiego prawdopodobieństwa, wielokrotnie przyjmując w zamian osobiste korzyści różnej natury).

Podczas I wojny światowej trawająca od wielu lat kampania prasowa przeciw Grigorijowi Rasputinowi przybrała na sile. Charyzmatyczny mistyk coraz powszechniej obwiniany był o wywieranie zgubnego wpływu na rodzinę carską, a zatem także sytuację polityczną w kraju. Coraz powszechniej formułowano żądania usunięcia uzdrowiciela z carskiego dworu. W oskarżeniach prym wiedli nacjonaliści związani z szowinistyczną Czarną Sotnią, szczególnie deputowany do Dumy Władimir Puryszkiewicz.

W atmosferze coraz powszechniejszej nienawiści do Grigorija Rasputina, obwinianego o niepowodzenia na froncie i załamanie gospodarcze, uknuty został spisek mający na celu zgładzenie kontrowersyjnego mistyka. Na czele sprzysiężenia, według wszelkiego prawdopodobieństwa wspieranego przez wywiad brytyjski, stanęli książę Feliks Jusupow, wielki książę Dmitrij Pawłowicz oraz Władimir Puryszkiewicz. W konspiracji uczestniczył także polski lekarz, Stanisław Łazowert.

Istnieje wiele sprzecznych relacji dotyczących przebiegu zamachu na Rasputina. 30 grudnia 1916 r. spiskowcy zwabili Rasputina do pałacu Jusupowa, po czym podstępnie otruli. Ponieważ trucizna zawarta w winie, herbacie i ciastkach nie przyniosła oczekiwanego skutku, kaznodzieja został kilkakrotnie postrzelony przez uczestników sprzysiężenia. Ciało Rasputina zostało następnie związane i wrzucone do Newy. Istnieją relacje, zgodnie z którymi przyczyną śmierci wpływowego mistyka nie było otrucie i zastrzelenie, lecz utonięcie. O tym, że Rasputin żył w momencie utopienia może świadczyć domniemany fakt, że jedna z jego rąk była uwolniona z więzów, a w jego płucach znajdowała się woda (zaprzeczają temu z kolei niektóre inne relacje).

Grigorij Rasputin został pochowany uroczyście w Carskim Siole. Pod presją opinii publicznej oraz rosyjskich elit, w przeważającej części uznających zabójstwo za czyn patriotyczny, jedyną karą, którą ponieśli spiskowcy, było wygnanie z Piotrogrodu.

Rasputin jako bohater masowej wyobraźni. Grigorij Rasputin zyskał zławę za sprawą swego hedonistycznego trybu życia, uprawianych przez siebie korupcyjnych praktyk i zgubnego wpływu, który wywierał na rodzinę cesarską. W masowej wyobraźni oraz publicystyce postrzegano go jako mrocznego syberyjskiego maga, dysponującego nadprzyrodzonymi zdolnościami, umiejącego przepowiadać przyszłość, hipnotyzować i uzdrawiać. Powszechnie przypisywano mu przynależność do sekty chłystów, której przedstawiciele wprawiali się w zbiorowy, ekstatyczny trans umożliwiający im doznania mistyczne. Krążyły legendy na temat wyuzdanych orgii seksualnych organizowanych przez mistyka, w których miały brać udział liczne przedstawicielki rosyjskiej arystokracji. Po śmierci Rasputina opowiadano o jego niezwykłej (nadludzkiej) odporności, która niemal umożliwiła mu przetrwanie zamachu. W powszechnym odbiorze Rasputin symbolizował dekadencję i degenerację elit władzy Imperium Rosyjskiego w schyłkowym okresie jego istnienia.

Rasputin w twórczości Ferdynanda Ossendowskiego. W zbiorze felietonów F. A. Ossendowskiego Cień ponurego Wschodu Grigorij Rasputin przedstawiany jest jako nieokrzesany koniokrad, alkoholik i prostak, który dzięki umiejętnościom parapsychicznym po mistrzowsku manipulował ludźmi. Swoje pierwsze spotkanie z mistykiem literat opisuje w następujących słowach:

Kiedyś w Petersburgu jechałem tramwajem. Była godzina poranna i publiczności było mało. Czytałem gazetę i naraz poczułem wprost fizyczne uderzenie w głowę. Szybko obróciłem się na prawo i spotkałem się z oczyma wysokiego, chudego człowieka o ascetycznej nieruchomej twarzy. Był ubrany bogato, we wspaniałe futro sobolowe i takąż czapkę, lecz krój ubrania był dziwny i przypominał sutannę mnichów. Nie wiedziałem co myśleć, gdyż spostrzegłem wysokie buty z cholewami, a gdy, wyjmując chustkę do nosa, rozpiął futro, mignęła na chwilę zwykła rosyjska koszula z czerwonego jedwabiu. Znowu uczułem potrzebę patrzenia w oczy dziwnego człowieka. Naraz z przerażeniem zauważyłem, że te oczy znikły, a na ich miejscu krzyżowały się i jeżyły jakieś świetlane promienie, zasłaniające odemnie jego oczy i część twarzy.

Naraz oczy znowu się ukazały i na twarzy nieznajomego zjawił się pogardliwy i szyderczy uśmiech. Zrozumiałem, że robił na mnie doświadczenie swej hypnotycznej siły. Postanowiłem więcej na niego nie patrzeć i wytrwałem. Gdy wychodziłem, musiałem przejść obok nieznajomego. Dotknął mię ręką i rzekł:

– Wiem, że jesteś literatem! A tymczasem nie chcesz patrzeć na mnie? Przecież jestem Rasputin, Grzegorz Rasputin – „Boży człowiek”! (Ossendowski 1923: 85). 

W swojej relacji Ossendowski przypisuje Rasputinowi cechy diaboliczne i podkreśla jego umiejętności hipnotyczne. Pisarz wspomina też o rozwiązłości seksualnej mistyka. Jeden akapit poświęca opisowi zabójstwa syberyjskiego kaznodziei. Ossendowski przytacza też proroctwa Rasputina dotyczące rozpadu imperium i zagłady rodziny carskiej. Rasputina wspomina również trzykrotnie w swojej powieści Lenin.

Przemysław Sieradzan

Literatura: Cook A., 2007, Zabić Rasputina. Prawdziwi zabójcy szalonego mnicha, tłum. K. Bażyńska-Chojnacka, P. Chojnacki, Warszawa; Fuhrmann J. T., 2012, Rasputin: the Untold Story, New York; Ossendowski F. A., 1923, Cień ponurego Wschodu, Warszawa; Smith D., 2016, Rasputin: Faith, Power, and the Twilight of the Romanovs, New York; Шишкин О., 2019, Последния тайна Распутина, Москва; Шишкин О., 2004, Распутин: История преступления, Москва.

Słowa kluczowe: mistyka, hipnoza, chłyści, jasnowidzenie, uzdrawianie, polityka, carat, Imperium Rosyjskie, zabójstwo