Bóg Jezus w świetle badań cudzych i własnych. Wątek gnostycki. [Andrzej Niemojewski, Bóg Jezus w świetle badań cudzych i własnych, Warszawa 1909].

Treść. Książka składa się z dwóch części: „części rozbiorczej” (strony: 1–153) i „części odtwórczej” (strony: 157–292).

W „części rozbiorczej”, krytycznej, Autor podważa istnienie Jezusa historycznego. Wykazuje on m. in. sprzeczności w Ewangeliach: nie tylko pomiędzy nimi, lecz także wewnątrz nich. Twierdzi także, iż wypowiedzi Jezusa w Ewangeliach zostały zredagowane ze zdań głoszonych przez jego uczniów w Listach Nowego Testamentu. Dalej Niemojewski poddaje w wątpliwość wyjątkowość Modlitwy Pańskiej, znajduje bowiem podobieństwa do niej w takich przekazach religijnych, jak: Stary Testament, Talmud, mitologia babilońska, perska i rzymska. Autor zwraca uwagę także na to, że ważnym elementem biografii Jezusa w Ewangeliach są czynione przez niego cuda: „cała legenda Jezusowa tylko dzięki cudowności zapala umysły” (Niemojewski 1909: 53). Niemojewski twierdzi następnie, że nie posiadamy w gruncie rzeczy świadectw na istnienie historycznego Jezusa, a te, którymi dysponujemy, „są dowodami istnienia CHRZEŚCIJAŃSTWA, ale nie CHRYSTUSA” (Niemojewski 1909: 72). W końcu autor mówi, że Jezus z Listów Nowego Testamentu – ten bardziej teologiczny – został ukształtowany na wzór bogów misteryjnych, takich jak Ozyrys, Tammuz, Attis i Adonis, natomiast Jezus Ewangelii – ten o wyraźnie ziemskiej biografii – miał swój pierwowzór w postaci Buddy.

W „części odtwórczej” zaś, pozytywnej, Niemojewski próbuje wyjaśnić zasady chrześcijaństwa, a także postać Jezusa, z punktu widzenia astralistyki. Autor jest zwolennikiem tezy, że pierwszą fazą religii był totemizm, po której pojawiły się religie astralne. Przeniesienie wyobraźni religijnej z ziemi na niebo było spowodowane spostrzeżeniem ładu i regularności zjawisk kosmicznych: pór roku, obiegu słońca i księżyca, obrotu konstelacji wokół jednego punktu na niebie. Niemojewski wyróżnia trzy główne fazy religijnej interpretacji zjawisk kosmicznych na niebie: „indyjsko-babilońsko-egipsko-grecką”, żydowską i chrześcijańską. Dalej autor przedstawia astralne interpretacje pewnych elementów chrześcijańskiego nauczania. Maria, matka Jezusa, to królowa niebios, o pewnych cechach planety Wenus; o Jezusie i Janie Chrzcicielu pisze jako o bliźniętach bożych; 12 apostołów łączy z 12 znakami Zodiaku; przedstawia też astralne wyjaśnienie narodzin Jezusa opisanych w Ewangelii Łukasza. Astralne rozumienie chrześcijaństwa przez Niemojewskiego dobrze ilustruje następujący fragment:

Chrześcijaństwo odbiegło ideologicznie niesłychanie daleko od swej kolebki astralno-totemicznej. Używało wszelkich sposobów, by ślady swego pochodzenia zatrzeć, a religię wznieść na wyższy poziom pojęć. Potem samo nawet pamięć dawnych rzeczy zatraciło. A zatraciwszy, stwarzać musiało zawiłą filozofię dla wytłumaczenia i w ogóle usprawiedliwienia wyobrażeń szczątkowych, które taką moc mają i nawet organizm kościelny o różne przyprawiają dolegliwości (Niemojewski 1909: 258).

Polemika. Ze względu na to, że książka Niemojewskiego negowała historyczność Jezusa Chrystusa, wywołała szeroką polemikę tak duchownych, jak i osób świeckich. Przeciw poglądom autora wystąpili m. in.: Tadeusz Miciński (Miciński 1911), ks. Szczepan Szydelski (Szydelski 1911: 280–304), Włodzimierz Wiszniewski (Wiszniewski 1911) oraz ks. Stanisław Trzeciak (Trzeciak 1912). Polski badacz astralistyki Henryk Hoffmann pisze o pracy Bóg Jezus w świetle badań…, że „w dziejach polskiego religioznawstwa trudno byłoby wskazać na inną […] książkę, wokół której toczono by równie ostre polemiki” (Hoffmann 1990: 43).

Wątek gnostycki. Studium Niemojewskiego warte jest wspomnienia w kontekście gnostycyzmu przede wszystkim ze względu na tłumaczenie fragmentu Hymnu naaseńczyków, które zostało w nim zamieszczone (Niemojewski 1909: 115). Cały ten utwór został przekazany w Refutatio omnium haeresium, dziele przypisywanym Hipolitowi Rzymskiemu (Ref. V, 10, 2). Hymn składa się z dwóch części. W pierwszej mówi się o Duszy, która jest trzecią emanacją (po Umyśle i Chaosie), tą, która dostała się we władanie śmierci i stąd niekiedy widzi światło, a niekiedy znajduje się w jaskini oraz wędruje w labiryncie bez wyjścia. W drugiej części utworu Jezus zwraca się do Ojca z prośbą, aby ten spojrzał na nieszczęśliwą i bezradną Duszę i posłał go na dół przez eony, aby on (Jezus) przekazał tajemnice świętej ścieżki zwane gnozą (Marcovich 1981). Niemojewski cytuje tylko drugą część utworu (tę o Jezusie), uznaje bowiem, że wspomniany tekst jest „wielce starożytny” i, jako pochodzący z czasów przedchrześcijańskich, potwierdza istnienie Jezusa jako „pojęcia teologicznego” jeszcze sprzed powstania chrześcijaństwa (Niemojewski 1909: 114).

Ponadto autor wymienia niektóre wspólnoty gnostyckie jako „sekty żydowskie”, pisząc, że ich członkowie czcili Jezusa (ofici/naaseńczycy, peraci, setianie i heliognostycy) (Niemojewski 1909: 116) lub że czcili Jezusa i udzielali chrztu na sposób Jana Chrzciciela (naaseńczycy, peraci, setianie, ofici) (Niemojewski 1909: 142).

Mariusz Dobkowski

Literatura: Bajko M., 2011, Wstęp, [w:] T. Miciński, Walka o Chrystusa, red. M. Bajko, Białystok, s. 43–66; Hoffmann H., 1990, Krytyka astralistyki w Polsce, „Studia Religioznawcze”, nr 22, s. 43–59; Hoffmann H., 1991, Astralistyka. Szkice z dziejów religioznawstwa polskiego, Kraków, s. 46–54; Hulka-Laskowski P., 1933, Niemojewski i Miciński w walce o Chrystusa, „Wiadomości Literackie”, R. 10, nr 2, s. 2; Makowski S., Szyszko T., 1964, Jeszcze jeden bój Andrzeja Niemojewskiego o „Boga Jezusa”, „Przegląd Humanistyczny”, t. 8, nr 5, s. 85–90; Marcovich M., 1981, The Naassene Psalm in Hippolytus (Haer. 5.10.2), [w:] The Rediscovery of Gnosticism. Proceedings of the International Conference on Gnosticism at Yale, New Haven, Connecticut, March 28–31, 1978, red. B. Layton, vol. 2: Sethian Gnosticism, Leiden, s. 770–778; Miciński T., 1911, Walka o Chrystusa, Warszawa; Szydelski S., 1911, Początki chrześcijaństwa, Warszawa; Trzeciak S., 1912, Rozwój naturalny chrystianizmu z innych religii albo teorie pana Andrzeja Niemojewskiego w świetle nauki, Petersburg; Wiszniewski W., 1911, Bóg Jezus. Studyum krytyczne nad dziełem Andrzeja Niemojewskiego „Bóg Jezus w świetle badań cudzych i własnych”, Odessa.

Słowa kluczowe: Andrzej Niemojewski, gnostycyzm, Jezus Chrystus