Helena Pietrowna Bławatska, (Елена Петровна Блаватская, HPB, Helena Petrovna Blavatsky, w polskich źródłach także: Bławacka), de domo Han,  (ur. 31 lipca/12 sierpnia 1831 w Jekatierinosławiu – zm. 26 kwietnia/8 maja 1891 w Londynie), poddana imperium rosyjskiego – ze strony matki – Rosjanka z książęcego rodu Dołgorukich, ze strony ojca – zrusyfikowana Niemka, od 1878 r. obywatelka USA; podróżniczka, pisarka, reporterka, medium spirytystyczne, ezoteryczka, legendarna twórczyni współczesnej teozofii, założycielka Powszechnego Towarzystwa Teozoficznego 1875 r.

Dzieciństwo i młodość. Helena Han była najstarszą córką oficera artylerii Piotra Aleksiejewicza Hana (1798–1875) i siedemnastoletniej Heleny Andriejewny z domu Fadiejew (1814–1842). Miała także siostrę Wierę (późniejszą pisarkę i biografkę Bławatskiej) oraz brata Leonida. Bliskim kuzynem Bławatskiej był Siergiej Witte, wybitny rosyjski polityk, minister transportu i finansów, premier w latach 1905–1906. Oficerska rodzina Hanów nie miała stałego miejsca zamieszkania. Przeprowadzano się często, zgodnie z rozkazami zwierzchników ojca, między innymi do Odessy, Tuły, Kurska, Petersburga. W 1837 r. matka z córkami przeprowadziła się do Astrachania, gdzie dziadek Andriej Michajłowicz Fadiejew otrzymał wysokie stanowisko państwowe. Rok później rodzina przeniosła się do Połtawy, a w 1839 r. do Odessy, licząc że czarnomorski klimat wpłynie zbawiennie na gwałtownie pogarszający się stan zdrowia Heleny Andriejewny.

Dziewczynki znalazły się wówczas pod opieką angielskiej guwernantki, panny Augusty Jerffreys, dzięki której nauczyły się podstaw języka angielskiego. W listopadzie tego samego roku rodzina wyjechała do Saratowa, gdzie dziadek objął urząd gubernatora. W 1842 r. po powrocie do rodzinnego Jekatierinosławia matka Heleny, wówczas już znana i ceniona powieściopisarka, zmarła na gruźlicę w wieku 28 lat. Po jej śmierci, dzieci Hanów trafiły pod opiekę dziadków. Dom Fadiejewów był centrum inteligenckiego Saratowa. Babka – także Helena – to wybitna postać, erudytka znająca kilka języków, pogrążona w studiach przyrodniczych, ornitologicznych, historycznych, geograficznych, utalentowana kartografka i ilustratorka, kobieta o otwartym umyśle, zdecydowanie przerastająca swoją epokę i oczekiwania wobec przedstawicielek jej płci. To ona zatroszczyła się o dobre wykształcenie wnuczek. Ich edukacją zajmowali się trzej wynajęci nauczyciele. Siostry Han otrzymały wówczas solidne, choć domowe, wykształcenie obejmujące m. in. języki obce. Według relacji siostry, ulubionym miejscem małej Heleny w saratowskim domu dziadków była imponująca biblioteka babci, gdzie oprócz licznego księgozbioru znajdowała się bogata kolekcja wypchanych egzotycznych zwierząt. Tam właśnie przyszła teozofka najchętniej spędzała czas na lekturze dzieł poświęconych okultystycznym tradycjom średniowiecza. Już w dzieciństwie miały przejawiać się jej niezwykłe zdolności mentalne.

W 1844 r. trzynastoletnia Helena została wysłana do Londynu i Paryża, by tam pobierać prywatne lekcje gry na fortepianie. W 1847 r. dziadek Andriej Fadiejew otrzymał wysokie stanowisko państwowe w Tyfisie. Tam Helena zetknęła się podobno z generałem Golicynem, tajnym radcą, masonem i okultystą, który – zgodnie z relacją biografów, rozbudził w niej zainteresowania mistyką Wschodu. Zimą 1848/49 r., ku zdumieniu rodziny, siedemnastoletnia Helena, uważana przez najbliższych za osobę bardzo niezależną, przyjęła oświadczyny dużo starszego od niej wicegubernatora erywańskiego Nikifora Wasiljewicza Bławatskiego. W lipcu została jego żoną, lecz trzy miesiące później opuściła go, wracając do domu dziadków. Zdobywszy upragnioną wolność, mając możliwość decydowania o sobie (jako kobieta zamężna), Bławatska wyjechała do Odessy, a następnie do Konstantynopola. Tak rozpoczął się okres jej samodzielnych podróży, z których tylko niektóre znalazły potwierdzenie, zaś inne mogły być wyrazem bujnej wyobraźni i talentu do opowiadania zajmujących historii, odziedziczonego po wybitnie uzdolnionej matce i babce.

Podróże. Opowieści Bławatskiej o jej peregrynacjach zawierają wiele sprzeczności. Nie istnieje jedna kanoniczna wersja jej życiorysu, zwłaszcza okresów podróży po świecie. Prób rekonstrukcji biografii teozofki było kilka. Niekiedy różnią się one zasadniczo. Zdecydowanie najbardziej hagiograficzna jest opowieść pióra jej siostry (Елена Петровна Блаватская. Биографический очерк). Wszystkie one opisują młodą Bławatską jako kobietę  odważną, odbiegającą od stereotypowego obrazu subtelnej, delikatnej i niesamodzielnej szlachcianki, wychowanej dla życia rodzinnego według obowiązującego patriarchalnego wzorca.

Bunt Bławatskiej i jej ucieczka z domu męża nie spowodowały zerwania kontaktów rodzinnych. W czasie podróży otrzymywała ona nieregularne wsparcie finansowe od ojca. W niektórych biografiach  Bławatskiej znajdujemy jednak informację, że próbowała zarobić na utrzymanie, imając się różnych zajęć: np w Konstantynopolu zarabiała na życie, pracując w cyrku jako woltyżerka, a kiedy złamała rękę, wyjechała do Londynu, gdzie występowała w tamtejszych teatrach dramatycznych. Po lekturze powieści Edwarda Bulwer Lyttona Ostatnie dni Pompei, w której pojawił się wątek kultu Izydy, przyszła teozofka miała udać się do Egiptu w poszukiwaniu tajnej wiedzy i śladów dawnych wierzeń. Efektem tej fascynacji i podróży miała być jej pierwsza słynna książka Isis Unveiled (Izyda odsłonięta) ukończona w 1877 r.

Z jej pobytu w Kairze zachowała się relacja naocznego świadka, prof. Alberta Rosona z Uniwersytetu Oksfordzkiego, który, wówczas jeszcze jako student, poznał Bławatską osobiście. Z Kairu wraz z ojcem podróżniczka udała się do Europy. Miała wówczas ponownie pobierać nauki gry na fortepianie, a nawet koncertować w Wielkiej Brytanii i innych krajach.

Kolejne etapy jej podróży trwającej do 1851 r. wiodły przez Grecję i Azję Mniejszą do Indii. Podobno kilkakrotnie próbowała dostać się do Tybetu. W 1851 r. powróciła do Londynu, gdzie w dniu swoich urodzin miała spotkać tajemniczego Hindusa Morię, widzianego wcześniej w wizjach i snach. Rozmowa z nim zadecydowała podobno o jej przyszłości.

W tym czasie rosyjska podróżniczka miała wyprawić się do Ameryki Północnej, w tym Kanady, a potem do krajów Ameryki Środkowej i Południowej, by ostatecznie znaleźć się w Indiach i podobno w Tybecie.

Po powrocie do Europy w 1858 r. Bławatska spędziła kilka miesięcy we Francji i Niemczech, a następnie udała się do Pskowa do niewidzianej od lat rodziny. Była jedną z pierwszych osób, które przyniosły do Rosji modę na seanse spirytystyczne, zdobywające wówczas na Zachodzie ogromną popularność. W 1859 r. wyjechała do rodzinnego majątku Rugodiewo, gdzie spędziła prawie rok. Poważnym problemom zdrowotnym (rozwijająca się przez całe życie choroba Bławatskiej pozostaje zagadką) pisarka postanowiła zaradzić, wyjeżdżając na Kaukaz wiosną 1860 r., gdzie mieszkali dziadkowie. W latach 1860–1863 podróżowała po Kaukazie, który stanowił cel wielu romantycznych podróży Rosjan. Jednak według jednego z biografów Bławatskiej, relacje o jej podróżach w okresie od 1853 do 1863 r. należy traktować z dużą nieufnością, gdyż pisarka mieszkała wówczas w Odessie i w Tyflisie i nie ma żadnych dowodów potwierdzających jej wyprawy. Dopiero w 1863 r. przyszła założycielka Towarzystwa Teozoficznego wyruszyła w trwającą dziesięć lat podróż: przez Syrię, Egipt, Włochy i Bałkany do Indii. Podczas tej wyprawy udało jej się – podobno – dotrzeć do Tybetu, gdzie przez trzy lata pobierała nauki w jednym z klasztorów buddyjskich. Następnie przyszła teozofka udała się w drogę powrotną. Ponownie odwiedziła Kair, gdzie w 1871 r. założyła Towarzystwo Spirytystyczne (Societe Spirite), stawiające sobie za cel badania nad fenomenami psychicznymi. Kolejnymi etapami jej podróży były Syria, Palestyna, Konstantynopol i Odessa, w której spędziła dziesięć miesięcy. W 1872 r. w liście adresowanym do III oddziału Kancelarii Carskiej Bławatska miała zaproponować swoje usługi na rzecz Imperium Rosyjskiego jako „korespondentka” zagraniczna. Nie otrzymawszy odpowiedzi, wyjechała do Bukaresztu, a następnie Paryża. Ostatecznie kupiła bilet na rejs do Nowego Jorku, dokąd udała się w kwietniu 1873 r.

Tajemne nauki w Tybecie. Sekcja w budowie.

Ameryka. ​Sekcja w budowie.

Indie. ​Sekcja w budowie.

Ceylon. ​Sekcja w budowie.

Adyar. ​Sekcja w budowie.

Londyn. ​Sekcja w budowie.

Karolina Maria Hess, Monika Rzeczycka

Literatura: Болдырев О. Г., 2013, Блаватская: Вестница Шамбалы, Москва; Вахтмейстер К.,  2011, Воспоминания о Е. П. Блаватской и «Тайной доктрине» (Reminiscences of H.P. Blavatsky and The Secret Doctrine), пер. с англ. К. Гилевича и Е. Ляховой, Одесса; Желиховская В. П., Елена Петровна Блаватская. Биографический очерк, http://www.theosophy.ru/lib/hpb-och.htm, (20.03.2019); Желиховская В. П., Радда-Бай (правда о Блаватской), http://www.theosophy.ru/lib/raddabai.htm (20.03.2019); Крэнстон С., Уильямс К., 1999, Е. П. Блаватская: Жизнь и творчество основательницы современного теософского движения, пер. на русский б. а., Рига–Москва; Писарева Е. Ф., 1991, Елена Петровна Блаватская. Биографический очерк. Отзывы учеников. Выдержки из произведений, Киев; Писарева Е. Ф., 1997, О скрытом смысле жизни (сборник работ), Киев; Сенкевич А. Н., 2010, Блаватская, Мoсква; Сенкевич А. Н., 2012, Елена Блаватская. Между светом и тьмой, Москва; Соловьёв Вс. С., 1994, Современная жрица Изиды. Мое знакомство с Е. П. Блаватской и теософическим обществом, Москва.

Słowa kluczowe: teozofia, Towarzystwo Teozoficzne, HPB, mahatmowie, Moria