Ramakrishna Paramahamsa, właśc. Gadadhar Chattopadhyaya, (1836–1886), bengalski mistyk, nauczyciel duchowy, przez uczniów i wyznawców postrzegany jako człowiek-bóg (īśvarakoti) lub awatar (avatāra) – wcielenie boga, uznawany za jednego z największych świętych indyjskich. Źródłem hagiograficznego życiorysu Ramakrishny jest Śrī-Śrī-Rāmakṛṣṇa-Kathāmṛta [Nektar słów czcigodnego Ramakrishny] (pięć tomów wydawanych w latach 1902, 1904, 1908, 1910, 1932) spisany przez ucznia mistyka Mahendranatha Guptę (1854–1932). Dzieło to stało się podstawą wszystkich opracowań traktujących o życiu i nauczaniu Ramakrishny, w tym najbardziej rozpowszechnionego na Zachodzie The Gospel of Ramakrishna (1942) autorstwa Swamiego Nikhilanandy (1895–1973). Biografia Ramakrishny jest zgodna z typowym modelem życia indyjskiego świętego: narodziny poprzedzone znakami zwiastującymi przyjście na świat wyjątkowej osoby; nietypowe dzieciństwo (wzmożone zainteresowanie sprawami religijnymi, łatwość wchodzenia w stany ekstatyczne); okres samodzielnych poszukiwań (intensywna praktyka duchowa w świątyni Kali w Dakszineśwarze k. Kalkuty); czas praktyki pod okiem nauczycieli (doświadczenia absolutu w formie osobowej i bezosobowej na ścieżkach: tantry (tantra), bhakti (bhakti), adwajtycznej wedanty (advaitavedānta), a także w tradycji islamu i chrześcijaństwa); czas nauczania, motywowanego pragnieniem niesienia wyzwolenia ludzkości; śmierć rozumiana przez uczniów jako ostateczne wyzwolenie (mahāsamādhi). Ramakrishna, znany początkowo jedynie w kręgach bhaktów związanych z tradycją wisznuicką, zyskuje szeroką popularność około 1875 r. –  w Indiach, głównie dzięki działaniom, które podejmował Keshub Chandra Sen (1838–1884), jeden z architektów renesansu bengalskiego, a w późniejszym czasie – tak na subkontynencie, jak i na Zachodzie, dzięki działaniom Swamiego Vivekanandy (1863–1902), najbliższego ucznia Ramakrishny, który wykreował jego obraz jako wedantina (vedāntin), apostoła uniwersalnej religii uznającej wszystkie ścieżki duchowe za drogi wiodące do tego samego celu, proroka nowoczesnego hinduizmu, doskonałego karmajogina (karmayogin) oraz duchowego herosa – mesjasza i zbawcy ludzkości, a także doskonałego radźajogina (rājayogin), który osiągnął wyzwalający stan samadhi (samādhi). Obraz ten stał się szczególnie popularny w środowiskach ezoterycznych, zwłaszcza tych inspirowanych teozofią, z którymi Vivekananda otrzymywał bliskie związki. Po śmierci Ramakrishny Vivekananda nadał nieformalnemu ruchowi powstałemu wokół osoby mistyka kształty organizacyjne tworząc w 1886 r. Ramakrishna Math (Zakon Ramakrishny), koncentrujący się na propagowaniu nauk Ramakrishny oraz doskonaleniu duchowym członków, a także, w 1897 r. Ramakrishna Mission (Misję Ramakrishny), której celem stała się działalność edukacyjna i społeczna. 

Nauki Ramakrishny (rekonstruowane na podstawie zapisów uczniów, przede wszystkim Śrī-Śrī-Rāmakṛṣṇa-Kathāmṛta, sam Ramakrishna był niepiśmienny) są synkretyczną wizją łączącą monizm adwaita wedanty, samkhję (sāmkhya), wisznuickie bhati, śaktyczny tantryzm oraz elementy chrześcijaństwa i islamu. Drogi soteriologiczne dzielił Ramakrishna na drogi wiedzy (jñāna), czynu (karma) i miłości/pobożności (bhakti). Na każdej z nich kluczowe było osobiste przeżycie – doświadczenie absolutu.     

W polskiej literaturze ezoterycznej lub inspirowanej wątkami ezoterycznymi Ramakrishna jest przedstawiany jako doskonały radźajogin i zbawca ludzkości. Jan Starża-Dzierżbicki (1883–1939) w książce Radża-yogi Ramakriszna. Z dziejów buddyzmu i okultyzmu indyjskiego (1923) ukazuje Ramakrishnę jako przykład osoby, która osiągnęła stan samadhi, całkowicie oderwała się od świata zmysłowego i kierowana miłością poświęciła się pracy na rzecz wyzwolenia innych ludzi. Wizję Ramakrishny jako mesjasza podtrzymuje Wiktor Loga (?), który we wstępie do pracy Jana Herberta (1897–1980) Wielcy myśliciele Indyj współczesnych umieścił go wśród „ascetów i mistyków, wierzących w siłę skoncentrowanych w stałych ćwiczeniach i medytacjach myśli, [którzy] zadecydowali, że nadszedł czas wyjścia z rezerwy, zrealizowania myśli w czynach, uratowania nie tylko Indyj, lecz i pośrednio pozostałych narodów i cywilizacji aryjskiej […]”. Obszerny artykuł o Ramakrishnie Stulecie Ramakriszny opublikował Loga w „Lotosie” (1936, r. 3, z. 2). Przedstawił tam mistyka jako człowieka, który „życiem swem zaważył już w dziejach Indyj, a w najbliższym czasie, bez wątpienia, stanie się promotorem ruchu pojednawczego całej ludzkości”. Podobnie myślał o Ramakrishnie Wincenty Lutosławski (1863–1954), który, wskazując czytelnikom Rozwoju potęgi woli (1909) literaturę z zakresu „metapsychiki”, wśród innych autorów wymienia bengalskiego mistyka, podkreślając, że należy on do tych osób, których systematyczna praca nad sobą może „przyspieszyć pożądane i oczekiwanie przeobrażenie ludzkości przynajmniej w wybranych jednostkach”. O Ramakrishnie wspomina też chętnie inspirujący się myślą indyjską (zwłaszcza w wykładzie Vivekanandy) poeta Hrabia Roman Rostworowski (1885–1954), uznając mistyka, za wiarygodne „źródło wiedzy i Mądrości o Bogu i Duszy” i umieszczając go wśród „Największych Świętych i Mędrców, i wtajemniczonych ostatnich czasów, których blask po dzisiaj otacza całą ziemię i daje daleko więcej niż wszystkie instrukcje, wskazówki i rady moralistów, jakich znamy”. Rostworowski przełożył na język polski (z rosyjskiego) Ewangelię Ramakriszny, a także szkic Vivekanandy o Ramakrishnie pt. Mój Mistrz [My Master (1901)]. Tłumaczenia nigdy nie zostały wydane – rękopisy zaginęły podczas wojny. 

Agata Świerzowska

Literatura: Kämpchen M., 2003, Sri Ramakrishna: the bridging of two cultures, „India International Centre Quarterly”, Vol. 30, No. 1, s. 43–58; Rosselli J., 1978, Sri Ramakrishna and the educated elite of late nineteenth century Bengal, „Contributions to Indian Sociology (NS)”, Vol. 12, No. 2, s. 195–212; Rostworowski R., 2005, Poezje hinduskie i inne, Warszawa; Ruchel M., 2003, Ramakriszna. Filzof-mistyk-święty, Kraków; Schneiderman L., 1969, Personality and Social Factors in the Growth of a Religious Movement, „Journal for the Scientific Study of Religion”, Vol. 8, No. 1, s. 60–71; Summit S., 1933, An exploration of the Ramakrishna Vivekananda tradition, Shimla; Świerzowska A., 2017, Ramakrishna – radźajogin i mesjasz. Obraz bengalskiego mistyka w polskiej literaturze ezoterycznej okresu międzywojennego, [w:] Wyobraźnia w kulturze: duchowość, sztuka, literatura, pod red. I. Trzcińskiej, A. Świerzowskiej, Kraków.

Słowa kluczowe: Ramakrishna, Ramakriszna, Vivekananda, Lutosławski, radźajoga