Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli. Wątek gnostycki. [Juliusz Kleiner, Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli, t. 1–2, Lwów 1912].

Książka. Dwutomowe studium Juliusza Kleinera o Krasińskim powstało w ciągu ośmiu miesięcy, podczas jego pobytu w Paryżu i Lwowie (Araszkiewicz 1961: 114) i było jego rozprawą habilitacyjną (Starnawski 2007: 22). Książka składa się z następujących części:

• cz. 1: „Przygotowanie”, t. 1, s. 3–67;
• cz. 2: „Filozofia cierpienia i walki społecznej. Nieboska i Irydion”, t. 1, s. 71–222;
• cz. 3: „Przezwyciężanie pesymizmu i kształtowanie systemu”, t. 1, s. 225–380;
• cz. 4: „Filozofia ducha i Polski”, t. 2, s. 3–133;
• cz. 5: „Propaganda i polemika”, t. 2, s. 137–246;
• „zakończenie”, t. 2, s. 249–254.

Konstanty Wojciechowski, historyk literatury polskiej, tak podsumowuje rozważania Kleinera w swojej obszernej recenzji z 1912 r.:

Kim był Krasiński? Był romantykiem – nie wystarczała mu rzeczywistość. To jednak, co wśród innych społeczeństw wyradzało się w chorobliwość, w Polsce było zbawieniem: organizm reagował przeciw skutkom ubezwładniającej go przemocy, rzeczywistości przeciwstawiał rzeczywistość inną, wyższą i w niej szukał pociechy i ocalenia. Czynił to niegdyś chrystianizm, ocalając jednostki – w Polsce trzeba było ocalić naród. Tak zrodził się problem chrystusowości narodu, a rozwiązał go najjaśniej i najkonsekwentniej Krasiński. Czy był filozofem? Autor zadaje sobie to pytanie i odpowiada przecząco. Nie wiodła poety bezinteresowna żądza poznania, problemy nasuwało mu uczucie. Była w nim wszelako wewnętrzna konieczność „intelektualizowania przeżyć”, musiał się oprzeć na konstrukcji ideowej. W pesymizmie doszedł do granic najdalszych, ale potrafił pesymizm zwyciężyć, stworzył system przepojony optymizmem, odniósł zwycięstwo w duchu i w tym – według autora – jego wielkość.

Oto wyniki pracy żmudnej, niezmiernie sumiennej, na wskroś rzetelnej. Niepospolita erudycja dozwoliła autorowi rozwiązać mnóstwo zagadnień i oświetlić wszechstronnie gmach myśli Krasińskiego. Jako filozof zmalał Krasiński – był mało samodzielny, w konstrukcje logiczne wplatał marzenia – nie zmalał jako poeta-artysta (Wojciechowski 1912: 672).

Późniejsi badacze podkreślali, że „tematem książki są nie tyle «dzieje myśli», ile dzieje osobowości poety” oraz to, iż „Krasiński został pokazany w organicznym związku z literaturą i filozofią zachodniej Europy” (Górski 1961: 14).

Wątek gnostycki. Juliusz Kleiner mówi o zainteresowaniach Zygmunta Krasińskiego gnostycyzmem w kontekście jego filozofii mesjanistycznej, według której Polska jako „Chrystus narodów” poprowadzi całą ludzkość do Królestwa Bożego (Kleiner 1912: t. 2, 98). Świadectwa studiów polskiego poety nad tą formacją duchowo-religijną znajduje on w jego rozprawce Gnosis (Kleiner 1912: t. 2, 101) oraz w Niedokończonym poemacie (Kleiner 1912: t. 2, 102–103).

Polski historyk literatury definiuje gnostycyzm jako „potężny prąd mistyczny dawnego chrześcijaństwa” i dodaje, że w czasach Krasińskiego idee gnostyckie były elementem systemów filozoficznych i częścią wyobraźni poetyckiej, stanowiły także przedmiot badań. Jako opracowania z epoki na temat wspomnianej formacji religijnej wymienia następujące pozycje: A. Neander, Genetische Entwicklung der vornehmsten gnostischen Systeme (1818); J. Matter, Histoire critique du gnosticism (1828); F. Ch. Baur, Die christliche Gnosis (1835); A. Hilgenfeld, Urchristentum [und seine neuesten Bearbeitungen] (1855) (Kleiner 1912: t. 2, 100). Kleiner podejmuje również próbę ustalenia tego, co mogło być atrakcyjnego dla Krasińskiego w gnostycyzmie i taką daje odpowiedź: „Pociągać go mogło dążenie gnostyków, by posiąść wyższą, pełną, religijną prawdę, by dzieje świata ująć w całość, by zespolić idee Wschodu i Hellady z chrześcijaństwem we wszechświatową religię” (Kleiner 1912: t. 2, 100). Polski badacz zauważa ponadto, że chociaż Krasiński był świadom tego, że ortodoksja chrześcijańska odrzuciła wiele z myśli gnostyckich, to nie wykluczał jednak, iż w przyszłości idee gnostyków mogą stać się znów aktualne (Kleiner 1912: t. 2, 100–101). Kleiner zadaje sobie również trud, aby ustalić wspólne cechy filozofii polskiego poety oraz światopoglądu gnostyckiego i wymienia tu taki ich zestaw:

Idee o walce światła i ciemności – o tęsknocie i powrotnym dążeniu światła duchowego do Boga – odpowiadający trójcy ciała, duszy i ducha podział ludzi na cielesnych psychicznych i pneumatycznych – marzenie o ostatecznym zwycięstwie pneumatyków nad śmiercią – nastrój podniosły Bardesanesa i Walentyna (Kleiner 1912: t. 2, 101).

I wreszcie jeszcze inna uwaga historyka literatury na temat Krasińskiego w związku z gnostycyzmem: ta mianowicie, że studia poety nad wspomnianą formacją religijną zbiegają się w czasie z jego zainteresowaniami templariuszami, różokrzyżowcami i masonerią (Kleiner 1912: t. 2, 101).  

Mariusz Dobkowski

Literatura: Araszkiewicz F., 1961, Dzieło Juliusza Kleinera. Szkic syntetyczny, [w:] Juliusz Kleiner. Księga zbiorowa o życiu i działalności, red. F. Araszkiewicz, Lublin, s. 113–124; Fedorowicz K., 2013, Krasiński a gnoza. „Gnosis” Zygmunta Krasińskiego a „Historie critique du gnosticisme” Jacquesa Mattera, „Literatura Ludowa”, R. 57, nr 4–5, s. 75–85; Fiećko J., 2012, Krasiński o gnozie. Nota o notatkach poety, [w:] Gnoza, gnostycyzm, literatura, red. B. Sienkiewicz, M. Dobkowski, A. Jocz, Kraków, s. 61–71; Górski K., 1961, Juliusz Kleiner jako historyk literatury, [w:] Juliusz Kleiner. Księga zbiorowa o życiu i działalności, red. F. Araszkiewicz, Lublin, s. 11–38; Starnawski J., 2007, Twórczość naukowa i działalność Juliusza Kleinera. W pięćdziesiątą rocznicę śmierci, „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”, R. 50, nr 4, s. 19–30; Wojciechowski K., 1912, Kleiner Juliusz, „Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli”, t. 1–2, Lwów 1912, [recenzja], „Pamiętnik Literacki”, R. 11, s. 650–672.

Słowa kluczowe: gnostycyzm, Juliusz Kleiner, Zygmunt Krasiński