Polemika św. Ireneusza z gnostykami o Bogu, Władysław Śpikowski, Leopoli [Lwów] 1933.

Rozprawa ks. Władysława Śpikowskiego, polskiego patrologa i liturgisty jest wynikiem jego długoletnich badań, które prowadził nad traktatem Adversus haereses (Zdemaskowanie i odparcie fałszywej gnozy) Ireneusza z Lyonu – podstawowym tekstem herezjologicznym wczesnego Kościoła. Swoje studium autor podzielił na trzy części. W pierwszej z nich („Przedmiot polemiki”) zostały przedstawione poglądy gnostyków – tak, jak je referuje Ireneusz z Lyonu – na temat Boga (trzeba tu jednak dodać, że gnostycką naukę o Bogu ks. Śpikowski rozumie bardzo szeroko, tj. jako naukę o rozwoju Pleromy) (Śpikowski 1933: 14–56). W części drugiej („Ireneusza refutacja nauki gnostyków o Bogu”) autor bada metody, jakimi posługiwał się polemista kościelny, odpierając poglądy gnostyków (Śpikowski 1933: 57–152). Wreszcie w części trzeciej („Rezultat polemiki”) przeprowadza krytykę metod refutacyjnych Ireneusza z Lyonu oraz rekonstruuje jego naukę o Bogu (Śpikowski 1933: 152–175).

Z punktu widzenia badań nad gnostycyzmem najbardziej interesująca jest pierwsza partia tekstu przedstawiająca poglądy gnostyków na temat Boga/rozwijającej się Pleromy na podstawie relacji Ireneusza z Lyonu. Prezentując systemy gnostyckie w dziele Ireneusza, polski historyk Kościoła dzieli je na dwie zasadnicze części. W pierwszej omawia „współczesnych gnostyków”, czyli „szkołę walentyniańską”, tzn. światopoglądy Ptolemeusza, Walentyna i Marka, w drugiej zaś „dawniejszych gnostyków”, tzn. Szymona Maga, Menandra, Saturnina, Bazylidesa, Karpokratesa, Cerynta, ebionitów, nikolaitów, Cerdona, Marcjona, enkratytów, barbeloitów, ofitów, setian i kainitów.

Ks. Śpikowski, podsumowując relację herezjologa o gnostykach, pisze, iż „Ireneusz ich wcale nie klasyfikuje. Widzi tylko jedną grupę heretyków, odbiegających od tradycyjnej nauki Kościoła” (Śpikowski 1933: 52). Co do ujęcia kwestii doktrynalnych gnostyków przez liońskiego herezjologa, polski historyk Kościoła podkreśla, że najważniejszy jest dualizm teologiczny, czyli nauka o dwóch bogach:

Pierwszy jest niewysłowiony, niezbadany, wieczny, prapoczątkiem, od którego emanował większy lub mniejszy szereg eonów, z którymi on tworzy Pleromę, czyli pełność swego bóstwa. Drugi natomiast jest jakiś niższy Bóg, ale nazywa się też Bogiem, Stwórcą nieba i ziemi, powstały, jak się Ireneusz wyraża, z błędu albo niedomagania. Jest też w oczach Ireneusza jakimś upośledzonym Bogiem, bo natury tylko psychicznej, upośledzony nawet do tego stopnia, że taki Kosmokrator (szatan), jako duch pneumatyczny, w lepszych od Demiurga znajduje się warunkach (Śpikowski 1933: 53).

Inne cechy światopoglądu gnostyckiego opisywane przez Ireneusza i akcentowane przez polskiego badacza są następujące:

• świat widzialny nie został stworzony przez najwyższego Boga, tylko przez niższego stworzyciela (demiurga) lub anioły;
• nauka o emanacji i eonach;
• upadek ostatniego eonu jako wydarzenie tłumaczące powstanie widzialnego świata i zła;
• człowiek jako twór demiurga z niewielkim tylko udziałem istot pleromatycznych;
• Jezus jako zbawiciel, który przynosi prawdę o wyższym, duchowym świecie;
• doketyzm w nauce o Jezusie;
• w eschatologii: duchowa część człowieka wejdzie do Pleromy, demiurg zaś będzie musiał zadowolić się jedynie „tzw. miejscem środkowym”.

Mariusz Dobkowski

Literatura: Śpikowski W., 1933, Polemika św. Ireneusza z gnostykami o Bogu, Leopoli [Lwów].

Słowa kluczowe: gnostycyzm, Władysław Śpikowski, Adversus haereses, Ireneusz z Lyonu