Ojcze nasz Augusta Cieszkowskiego. Wątek gnostycki. [August Cieszkowski, Ojcze nasz, t. 1–3, Poznań 1922–1923].

Dzieło. Okoliczności powstawania tekstu Ojcze Nasz tak przedstawia jeden z badaczy myśli Cieszkowskiego:

W jakim porządku i w jakich odstępach powstawały pojedyncze części – nie wiemy. Dla ogólnej orientacji dwie pewne daty: rokiem 1836 znaczy autor jedną z kart rękopisu, a dotyczy ona ostatniego słowa Modlitwy Pańskiej „Amen”. Przypuszczać więc należy, że już w roku 1836 ukończył ogólny zarys dzieła. W roku 1848 wychodzi w Paryżu tom pierwszy jako wstęp do rzeczy skreślonej poprzednio.

W ogóle dzieło to powstawało w przeciągu 15 lat. Tym się tłumaczy jednolity pogląd, brak wahania i zbaczeń [sic! – M. D.] od wytkniętej drogi (Klepacz 1933: 26).

Jeśli chodzi o wartość traktatu i jego historiozoficznych treści, to autorzy zarówno okresu międzywojennego, jak i współcześni wystawiają mu wysoką ocenę. Tak pisał o nim w latach 30. XX wieku ks. Michał Klepacz: „Ojcze nasz, największe i najważniejsze jego dzieło, jest owocem badań nad historią ludzkości – nad tą, która już minęła, jak również, i to w głównej mierze, nad przyszłością rodzaju ludzkiego” (1933: 38). A oto opinia współczesnego badacza Rafała Tichego: „Dzieło Ojcze nasz to zatem wielki traktat historiozoficzny, w którym Cieszkowski, odpowiadając na wyzwanie Czasu, wykracza poza «koło wiecznego powrotu» i podejmuje właściwą dla chrześcijańskiej perspektywy patrzenia na świat misję oświetlania dziejów ludzkich” (2015: 239).

Ojcze nasz zostało wydane w 4 tomach (tylko pierwszy ukazał się za życia Autora): t. 1: Wstęp, Paryż 1848; t. 2: Wezwanie, Poznań 1899; t. 3: Pierwsza prośba. „Święć się Imię Twoje”, Poznań 1903; t. 4: Druga prośba. „Przyjdź Królestwo Twoje”, Poznań 1906. Później ukazało się streszczenie dokonane przez Adama Karpowicza (Wilno 1911), a całość tekstu opublikowano na początku lat 20. XX w. w jednolitym trzytomowym wydaniu: t. 1: O drogach ducha i Wstęp, Poznań 1922; t. 2: Wezwanie i Pierwsza prośba, Poznań 1922; t. 3: Prośby, druga do siódmej i Amen, Poznań 1923 (Hellwig 1979: 129, 132, 199).

Wątek gnostycki. W Ojcze nasz Cieszkowskiego znajdujemy świadectwo tego, że myśliciel cenił dorobek światopoglądowy gnostyków. Rozważając zagadnienie Boga jako świata, wzmiankuje gnostyka Bazylidesa i jego stwierdzenie, że świat to świątynia Boga. Dodaje przy tym, iż jest on „jednym z najgłębszych i najgenialniejszych gnostyków” (Cieszkowski 1922, t. 2: 507). Polski filozof sporo miejsca poświęcił Marcjonowi (który przez współczesnych badaczy jest zwykle umieszczany już tylko na peryferiach gnostycyzmu). Mówi o nim w kontekście pierwszej prośby – „Święć się Imię Twoje” – w Modlitwie Pańskiej. Odwołanie do apokryficznej Ewangelii Marcjona odpieranej przez Tertuliana w jego Przeciw Marcjonowi (IV, 26) jest dla Cieszkowskiego jednym z argumentów na to, że pierwsza prośba jest w istocie prośbą o udzielenie Ducha Św. (Cieszkowski 1922, t. 2: 345–351).

Można sądzić, że pojawienie się toposów gnostyckich w traktacie Cieszkowskiego ma swój szerszy kontekst. Mianowicie, nie jest wykluczone, że są one wynikiem studiów nad gnostycyzmem prowadzonych przez Zygmunta Krasińskiego (rozprawka Gnosis), których wynikami dzielił się on z Cieszkowskim (Fedorowicz 2016).

Mariusz Dobkowski

Literatura: Chrzanowski I., [1918], Ojcze nasz Augusta Cieszkowskiego, Kraków; Fedorowicz K., 2016, Krasiński a gnoza. „Gnosis” Zygmunta Krasińskiego wobec pierwszego tomu „Ojcze-nasz”, [w:] Zygmunt Krasiński. Varia tekstowe i tekstologiczne, red. M. Strzyżewski, Poznań, s. 291–308; Hellwig J., 1979, Cieszkowski, Warszawa; Kasperek A., 2011, Historiozofia Augusta Cieszkowskiego w perspektywie zachodniej tradycji ezoterycznej. Studium z historii idei, „Studia z Filozofii Polskiej”, t. 6, s. 269–285; Klepacz M., 1933, Idea Boga w historjozofji Augusta Cieszkowskiego na tle ówczesnych prądów umysłowych, Kielce; Tichy R., 2015, Transgresje Augusta Cieszkowskiego, „Kronos”, nr 1, s. 234–264.

Słowa kluczowe: gnostycyzm, August Cieszkowski, Zygmunt Krasiński