Antropozofia, pojęcie we współczesnej myśli humanistycznej (przede wszystkim w dziedzinie ezoteryki) najczęściej odnoszące się do doktryny i praktyki ezoterycznej, stworzonej przez Austriaka Rudolfa Steinera (1861–1925) na początku XX w. W obszarze myśli akademickiej ezoteryzm jest postrzegany jako aspekt kultury, zarówno euroamerykańskiej, jak i orientalnej, w Europie wyrastającej z renesansowego synkretyzmu, powstałego na symbiotycznym podłożu takich kategorii jak gnoza, w pewnym stopniu także mistyka, hermetyzm, neoplatonizm, magia, astrologia, alchemia, kabała i in. Pojęcie „antropozofia”, zbudowane z dwóch rdzeni semantycznych (Ánthropos – człowiek i Sophia – mądrość), wykorzystywane było już wcześniej w kręgu myśli ezoterycznej (gnostycyzm) i filozoficznej: np. Thomasa Vaughana (1622–1666), Friedricha W. J. Schellinga (1775–1854), Immanuela Hermanna Fichtego (1797–1879) czy Roberta Zimmermanna (1824–1898). Rudolf Steiner określił antropozofię jako naukową metodę poznania świata duchowego i definiował ją jako: „Naukowe badanie świata duchowego, które przezwycięża jednostronność zarówno czystego przyrodoznawstwa, jak i zwykłej mistyki, i które – zanim podejmie próbę wniknięcia w świat nadzmysłowy – w poznającej duszy wpierw rozwija nieznane jeszcze zwykłej świadomości i zwykłej nauce siły, umożliwiające takie wniknięcie” (J. Prokopiuk, Drzewo Życia – Drzewo Poznania). W innym z określeń antropozofii przeciwstawiał ją jako „wiedzę o człowieku kosmicznym (potencjalnym) – antropologii jako nauce o człowieku aktualnym i teozofii jako wiedzy o Bogu” (J. Prokopiuk, Drzewo Życia – Drzewo Poznania). Wyznaczał antropozofii zadanie doprowadzenia indywidualnego ducha ludzkiego do powszechnego ducha kosmicznego. Antropozoficzna idea poznania człowieka i świata przyjmuje za punkt wyjścia – w duchu gnostycznym – przemianę zdolności poznawczych i poziomu moralnego człowieka. Przemiana ta przebiega poprzez ożywienie subtelnych organów poznawczych człowieka – tzw. czakramów. Pierwszy etap przemiany osobowości człowieka obejmuje przemianę jego myślenia (w dalszej kolejności sfery jego uczuć i woli). Podstawą antropozofii jest więc filozofia: przede wszystkim w zakresie epistemologii i etyki. Propozycje takiej przemiany Steiner zawarł już w swych wczesnych pracach: Prawda i nauka (1891) i Filozofia wolności (1892). W pracach tych sformułował tezę – w polemice z agnostycyzmem Immanuela Kanta (1724–1804) – że, chociaż „rzecz sama w sobie” jest niedostępna aktualnej zdolności myślenia, to jednak zdolność tę można i należy poddać przemianie, by „rzecz” ową poznać. Z kolei wolność to dla Steinera zdolność ludzkiego samoświadomego „ja” przejawiająca się w ożywionym myśleniu kierowanym przez wolę jaźni jako wyższego duchowego sterowniczego organu człowieka. Dlatego wolność tę człowiek musi uzyskać w procesie rozwoju poprzez moralność obyczaju („pogańską”) i moralność prawa („żydowską”) do osiągnięcia moralności wolności („chrześcijańskiej”), którą Steiner nazywał moralną intuicją, fantazją i techniką. W swoim rozwoju Steiner przeszedł od okresu goetheanistycznego (refleksji nad alternatywną metodologią przyrodoznawczą Goethego), poprzez etap „filozofii wolności” i etap różokrzyżowo-teozoficzny (1901–1912) do właściwego etapu antropozoficznego (1912–1925) – „wiedzy (nauki) duchowej”, w którym w ramach ogromnej działalności autorskiej i wykładowej (39 książek i 6000 wykładów) zainspirował szerokie spektrum nowych form życia religijnego, artystycznego, naukowego i społecznego. Rdzeń antropozofii jako „drogi do wtajemniczenia” stanowi proces obejmujący 7 faz poznania. Są to fazy: poznania imaginatywnego; poznania inspiratywnego; poznania intuitywnego; zdobywania wiedzy o odpowiedzialności między mikro- a makrokosmosem; osiągania jedności z makrokosmosem, wiecznej szczęśliwości w Bogu. Imaginatywny poziom świadomości daje adeptowi antropozofii dostęp do świata imaginacji (obrazowych symboli) – świata eterycznego. Wtedy człowiek uwalnia się od fizycznych organów ciała i zdobywa zdolność jasnowidzenia. Nadto zdobywa on świadomość, że narodziny i śmierć to wyobrażenia, które w tym świecie tracą wszelką wartość. Poznanie inspiratywne daje wiedzę o relacjach między imaginacjami. Wtedy nie medytuje się żadnego obrazu, lecz aktywność własnej duszy tworzącej te obrazy, a rzeczy będące przedmiotem medytacji same komunikują swe sensy. Natomiast poznawać intuitywnie jakąś istotę duchową znaczy stać się z nią w pełni jednością. Po usunięciu z duszy poznającego zarówno obrazów, jak i „głosu” rzeczy, w powstałej pustce jawi się istota drugiego jestestwa duchowego. Jeśli poznanie imaginatywne oznaczało transformację myślenia i ciała astralnego, to poznanie inspiratywne jest równoznaczne z przemianą uczuć i ciała eterycznego, poznanie intuitywne zaś z przemianą woli i ciała fizycznego. Na piątym stopniu poznania adept zdobywa wiedzę o „wyrastaniu” z kosmosu; znano ją od Platona po Schellinga. Uczeń wiedzy tajemnej poznaje intymne powiązania między poszczególnymi sferami kosmosu a organami ciała człowieka. Dzięki temu na szóstym stopniu adept osiąga jedność z makrokosmosem, ale jako indywiduum nie traci swej podmiotowości i autonomii, choć zrasta się z kosmosem duchowym (z Bóstwem immanentnym). O wiecznej szczęśliwości w Bogu nie da się prawie nic powiedzieć – jej źródłem jest jedność z Bóstwem transcendentnym. Podstawą antropozoficznej drogi do wtajemniczenia jest nauka o człowieku w jego triadycznej strukturze: ciała, duszy i ducha. Na poziomie ciała fizycznego funkcjonują kolejno: system mózgowo-nerwowy, system rytmiczny (oddechowy i krwioobieg – sfera serca) oraz system przemiany materii i mięśniowy. W duszy człowieka triadzie tej odpowiada: myślenie, sfera uczuć i wola. Również duch ludzki ma budowę triadyczną: jest to Duch-Jaźń, Duch-Życie i Duch-Człowiek. Zatem człowiek jest mikrokosmosem stworzonym na obraz i podobieństwo Boga jako Trójcy Świętej. Opisana droga poznania duchowego prowadzi zarówno do wiedzy o wyższych istotach duchowych, jak i do wiedzy o rozwoju kosmosu (przede wszystkim Ziemi) oraz powstaniu i rozwoju człowieka. Droga ta ma charakter naukowy: posługuje się doświadczeniem i eksperymentem, tworzy hipotezy i teorie, weryfikuje je i falsyfikuje – tyle, że przede wszystkim prowadzi do penetracji poznawczej i badania świata duchowego. Proces rozwoju kosmosu przechodzi przez 7 kolejnych stadiów rozwoju. Są to: stadium (starego) Saturna, (starego) Słońca, (starego) Księżyca, Ziemi jako „punktu zwrotnego” z fazą Marsa i fazą Merkurego, Wenus i Wulkana. Na każdym z tych etapów dokonuje się stopniowy proces kreacji człowieka. Współkreatorami wraz z Logosem-Chrystusem są tu wyższe istoty z 9 chórów, przedstawionych już przez św. Dionizego Areopagitę. Są to: Anioły, Archanioły, Archaje, Exusiai, Dynamis, Kyriotetes, Trony, Cherubiny i Serafiny – w terminologii antropozoficznej – Synowie Życia, Duchy Ognia, Duchy Osobowości, Duchy Formy (Panowania), Duchy Ruchu (Moce), Duchy Mądrości (Władze), Duchy Woli (Trony), Duchy Harmonii (Cherubiny) i Duchy Miłości (Serafiny). W metaforyce antropozoficznej w Bogu-Ojcu można widzieć nie tylko Stwórcę, lecz także Nauczyciela (jak w judaizmie – Sędziego, w gnostycyzmie – Obcego czy w masonerii – Wielkiego Architekta Świata); jako taki tworzy On człowieka jako istotę wolną, która – w ryzykownym eksperymencie kosmicznym – ma w dalekiej przyszłości zdobyć i otrzymać status anielski. Przed początkiem – en arche – powstania naszego kosmosu doszło, według Steinera, do dramatycznego wydarzenia w świecie duchowym: świadomego odrzucenia przez Cherubiny ofiary Tronów – z cierpienia więc i tęsknoty zrodził się nasz kosmos materialny. W tym sensie zarówno późniejszy Upadek istot duchowych (tzw. bunt aniołów) i kolejny Upadek człowieka (beata culpa) był zamierzony: aby mogło dojść do Inkarnacji Chrystusa w człowieku Jezusie i zbawienia człowieka, czyli jego przemiany mającej na celu jego przyszłą deifikację czy angelizację. Instrumentem pozytywnym w swej negatywności stali się upadli aniołowie – zmienieni w demony. Rolą tych aniołów jest stworzenie człowiekowi „biegunów sił duchowych”, między którymi człowiek w wolności i z wolności może podążać Drogą Chrystusa. Buntownikami przeciwko Woli Bożej stali się kolejno: Asur, jako collectivum, na Saturnie, Aryman na Słońcu i Lucyfer na Księżycu. Imiona te Steiner zaczerpnął z tradycji – odpowiednio – indyjskiej, perskiej i judeochrześcijańskiej. Każdy z buntowników jest dla człowieka zagrożeniem. Asur dąży do zniszczenia „ja” człowieka, Aryman pragnie uczynić z niego „inteligentną bestię”, Lucyfer natomiast chce porwać go w swe iluzoryczne alternatywne światy astralne i przenika jego sferę uczuć. Dwaj ostatni skłaniają człowieka do materializmu i skrajnego idealizmu, inspirując materialistyczną naukę i technikę oraz fantasmagoryjną sztukę. Steiner mówi również o możliwym zbawieniu istot demonicznych, o ich powrocie do Chrystusa, chociaż dotyczy to tylko Lucyfera i Arymana. W ostatnich latach swego życia Steiner wspomniał jeszcze o czwartej istocie demonicznej Soracie (Sorath), kierującego pozostałymi istotami demonicznymi, prawdziwego Antychrysta, który włączył się w dzieje ludzkości dopiero w VII w. n.e. i szczególnie dziś stanowi największe zagrożenie zarówno dla naszego kosmosu, jak i (przede wszystkim) dla ludzkości. Na każdym z 7 etapów („planet”) powstawania kosmosu, hierarchie anielskie kreowały, kreują i będą kreować człowieka w kolejnych jego strukturach i dynamizmach. Na Saturnie były to Trony, Władze, Moce, Panowania, Archaniołowie, Serafiny, Aniołowie i Cherubiny. Saturn był „planetą ciepłą”, na nim też po raz pierwszy zaistniał czas. W różnych fazach tego etapu, rozpoczęły one kreację człowieka: „odgórnie” jako Człowieka Ducha i „oddolnie” jako subtelne ciało fizyczne. Na Słońcu były to Władze, Moce, Panowania, Archaje, Serafiny, Archaniołowie, Aniołowie i Cherubiny. W różnych fazach tego etapu (Słońce było „planetą” powietrza/gazu) kontynuowały one kreację człowieka: „odgórnie” jako Ducha Życie i „oddolnie” jako ciało eteryczne. Na Księżycu były to Władze, Moce, Panowania, Archaje, Archaniołowie, Aniołowie. W różnych fazach tego etapu (Księżyc był „planetą” wody) w dalszym ciągu kreowały człowieka: „odgórnie” jako Ducha Jaźń, „oddolnie” jako ciało astralne. Ziemię Steiner nazywa potencjalną „planetą” Miłości. Dlatego w różnych fazach jej rozwoju i w różnym stopniu aktywności tej zaangażowane są wszystkie hierarchie anielskie. Tym, co charakteryzuje tę aktywność, jest z jednej strony przygotowanie wcielenia Chrystusa, z drugiej strony wychowanie człowieka do wolności. Ziemia – ostatnia planeta w procesie inwolucji, czyli inkarnacji ducha w materię i pierwsza w procesie ewolucji, czyli przemiany świata materialnego przez ducha – ma kluczowy charakter dla rozwoju kosmosu i człowieka. W różnych epokach jej historii jako „planety” – Steiner wymienia ich 7: epoka polarna, epoka hiperborejska, epoka lemuryjska, epoka atlantydzka, aktualna epoka postatlantydzka i dwie epoki przyszłe – człowiek otrzymał swe „ja” i stopniowo rozwinął swą duszę na jej trzech poziomach: duszy doznaniowej, duszy intelektualno-uczuciowej i duszy samoświadomej. W naszej postatlantydzkiej epoce antropozofia wyróżnia następujące okresy kulturowe: 1. Kultura indyjska (2907–747 p. n. e.), 2. Kultura perska (5067–2907 p. n. e.), 3. Kultura egipsko-mezopotamska/babilońska (7227–5067 p. n. e.), 4. Kultura grecko-rzymska (747 p. n. e. – 1413 n. e.), 5. Kultura germańska (1413–3573), 6. Kultura słowiańska (3573–5733), 7. Kultura amerykańska (5733–7893). W każdym z tych okresów człowiek otrzymuje do dyspozycji swego „ja” nowy człon: ciało eteryczne, ciało astralne, duszę doznaniową, duszę intelektualno-uczuciową, duszę samoświadomą, Ducha-Jaźń, Ducha-Życie. Obok dwóch pierwszych swych filarów: systemu ćwiczeń i medytacji, mających umożliwić człowiekowi dojście do wtajemniczenia, oraz światopoglądu jako dynamicznej syntezy rezultatów badań świata duchowego, antropozofia przyniosła również szerokie spektrum praktycznych propozycji kulturowo-cywilizacyjnych zmierzających do realizacji nowej kultury spirytualistycznej, która ma zastąpić dominującą dziś kulturę naukowo-techniczną. Propozycje te obejmują najważniejsze aspekty bycia człowieka w świecie: aspekt twórczy, społeczny, pedagogiczny, medyczny, gospodarczy i rolniczy. Poza Steinerem bezpośrednim inspiratorem i realizatorem takiej transformacji jest Towarzystwo Antropozoficzne, powstałe 2 lutego 1913 r. i przekształcone w Powszechne Towarzystwo Antropozoficzne roku 1923. Siedzibą Towarzystwa jest Dornach pod Bazyleą w Szwajcarii. Ogólne ramy introdukcji dorobku antropozofii i Steinerowskiego projektu przemiany kultury i cywilizacji w świat wyznacza stworzona przez ich twórcę koncepcja życia kulturowo-społeczno-gospodarczego zwana „trójpodziałem organizmu społecznego”. Koncepcja ta, oparta na zasadzie troistości świata i człowieka, postuluje odwrócenie ciągu determinującego poszczególne człony życia społecznego tak, by to kultura inspirowała życie społeczno-prawne, to zaś sferę gospodarcza. Osobnym przejawem inspiracyjnej twórczości Steinera było powstanie w 1922 r. Kościoła „odnowionego chrześcijaństwa” – Christengemeinschaft (Społeczności Chrześcijan). W 1921 r. pastor protestancki i wybitny kaznodzieja Friedrich Rittelmeyer (1872–1938) wraz z grupą innych duchownych zwrócił się do Steinera z prośbą o inspirację w sferze życia religijnego. Przyszli reformatorzy zebrali się w Breitbrunn nad jeziorem Ammer, by wysłuchać cyklu wykładów. 15 września 1922 r. Rittelmeyer odprawił pierwsze nabożeństwo nowego Kościoła – Menschenweihehandlung (Konsekracja Człowieka). On też stanął na jego czele jako Erzoberlenker (do 1938 r.). Po jego śmierci stanowisko to objął Emil Bock (1895–1959). Następnie zajmował je Rudolf Frieling (do 1986 r.). Obecnie funkcję tę pełni Tacho Bay. Centrum Towarzystwa Antropozficznego stanowi gmach Goetheanum jako Wyższej Szkoły Duchowej, z licznymi naukowymi i artystycznymi sekcjami. Pierwsze Goetheanum, zbudowane w latach I wojny światowej, zostało spalone w noc sylwestrową z 1922 na 1923 rok. Zaprojektowany przez Steinera budynek przyciągnął wielu budowniczych-antropozofów z licznych krajów. Drugie Goetheanum, betonowe, powstało w latach 1923–1927. Obie budowle jako dzieła architektoniczne skupiają w sobie podstawowe symbole i idee antropozofii jako nauki o duchu. Architektura antropozoficzna wychodzi od pojęcia „żywej formy”, wyrażonej w specyfice kształtów architektonicznych, jak też od zasady służenia człowiekowi. Stanowi ona formę wtajemniczenia, oddziałując na duchowe możliwości człowieka i ukazując mu rolę jego ciała fizycznego jako ziemskiej siedziby i narzędzia ducha. Estetyka antropozoficzna – nawiązująca do twórczości i poglądów zarówno Goethego, jak i Schillera (Listy o estetycznym wychowaniu człowieka i ludzkości, 1795), wykorzystuje ich holistyczną propozycję oglądu świata, głoszącą, że możliwości twórcze stanowią najwyższy przejaw ducha w człowieku. Steiner mówił, że artyzm i sztuka mają przenikać każdą dziedzinę życia ludzkiego. W XX w. ideę tę głosił także artysta-antropozof Josef Beuys (1921–1986). Inspiracje antropozoficzne w dziedzinie sztuki objęły nie tylko architekturę, lecz także rzeźbę, malarstwo, literaturę, muzykę i nową sztukę – eurytmię. Pierwszy impuls antropozoficznej rzeźbie Steiner dał tworząc monumentalne dzieło Reprezentant ludzkości, przedstawiające postać Chrystusa strącającego Lucyfera i powstrzymującego Arymana. Ta szesnastometrowa drewniana rzeźba stoi w centrum Goetheanum. Malarstwo antropozoficzne posługuje się najczęściej techniką akwarelową jako najlepiej oddającą eteryczne tło rzeczy. Steiner był autorem misteryjnych dramatów: Die Pforte der Einweihung (Wrota wtajemniczenia), Die Prüfung der Seele (Próba duszy), Der Hüter der Schwelle (Strażnik progu), Der Seelen Erwachen (Przebudzenie duszy) z lat 1910–1930. Począwszy od ich premier przed I wojną światową, wystawiane są regularnie na scenie w Goetheanum. Do najwybitniejszych pisarzy-antropozofów należeli m. in.: poeta niemiecki Chrystian Morgenstern (1871–1914), symbolista rosyjski Andriej Bieły (1880–1934), twórca szwajcarski Albert Steffen (1884–1963) – następca Steinera na stanowisku prezesa Powszechnego Towarzystwa Antropozoficznego, jak też Michael Ende (1929–1995). Inspiracje antropozoficzne znajdujemy także w muzyce: tu wymienić należy dwóch kompozytorów – Johanna Nepomuka Davida (1847–1948) i Josepha Marxa (1882–1964). Antropozofem był także dyrygent Bruno Walter (1876–1962). Eurytmia powstała z inspiracji Steinera w 1912 r. przy współpracy z jego małżonką Marią von Sivers. Jest to sztuka „widzialnej mowy” i „widzialnego śpiewu”, nawiązująca do starożytnych tańców świątynnych, w której ludzie wyrażają formy świata duchowego. Poza formami artystycznym ma też zastosowanie w pedagogice i w medycynie antropozoficznej. Pomysłem Steinera było wystawienie w 1914 r. przez zespół eurytmistów piątego dramatu, w którym akcja działaby się w Grecji. Jednak wybuch wojny przeszkodził w realizacji tego przedsięwzięcia. Za jeden z najcenniejszych elementów projektu stworzonej przez Steinera propozycji kulturowo-cywilizacyjnej wielu uważa pedagogikę. Pedagogika antropozoficzna opiera się na wiedzy o człowieku jako jestestwie duchowym, psychicznym i cielesnym. Pierwszą pracę jej poświęconą Steiner opublikował jeszcze przed I wojną światową (Die Erziehung des Kindes vom Gesichtspunkte der Geisteswissenschaft, 1907). Pierwsza szkoła oparta na praktyce tej pedagogiki powstała w 1919 r. także z inicjatywy Emila Molta – właściciela fabryki cygar „Waldorf-Astoria” w Stuttgarcie – jako szkoła dla dzieci pracowników i robotników jego zakładu. Stąd potoczna nazwa tej pedagogiki – pedagogika waldorfska. Pedagogika Steinerowska wychodzi z założenia, że dziecko jest autonomiczną istotą duchową, która w swej inkarnacji powierza swój los rodzicom i wychowawcom. W wolnych szkołach waldorfskich dominuje nauczanie ogólne – w przeciwieństwie do specjalistycznego nauczania w wąskich dziedzinach. Przedmioty podzielone są na trzy kategorie – odpowiednio do triadycznej struktury duszy człowieka: intelektualne, rozwijające myślenie (matematyka, fizyka, chemia), rozwijające sferę uczuć (malarstwo, muzyka, eurytmia) i rozwijające wolę (przedmioty praktyczne, jak np. gimnastyka). W szkołach tych nie ma ani stopni (zastępuje je jakościowa ocena ucznia), ani egzaminów. Nauczyciele kształcą i wychowują uczniów w trzech etapach: przez naśladownictwo (przedszkola), życzliwy autorytet (lata 7–14) i prowadzenie ku wolności (lata 14–19). Na świecie istnieje w tej chwili ponad 900 szkół waldorfskich, jak również trzy uniwersytety antropozoficzne, nie licząc szeregu szkół artystycznych. Systemowość nauczania wychodzi tu z założenia, że wychowanie jednostki daje przyszłościowy impuls do przemiany całego społeczeństwa. W Polsce działają cztery szkoły oparte na tej pedagogice. Czołową rolę w rozwoju medycyny antropozoficznej poza samym Steinerem odegrała dr Ita Wegman (1876–1943), współautorka pracy Grundlegendes für eine Erweiterung der Heilkunst nach geisteswissenschaftlichen Erkenntnissen (1925). Praca ta łączy doświadczenie medycyny akademickiej i homeopatycznej. W 1921 r. powstały dwa pierwsze kliniczne instytuty w Arlesheim w Szwajcarii w Stuttgarcie. Wraz z medycyną antropozoficzną rozwija się farmacja (firmy „Wala” i „Weleda”). Zasada współpracy między światem duchowym a światem fizycznym dotyczy również zaproponowanego przez Steinera systemu rolnictwa biologiczno-dynamicznego, będącego pierwszym impulsem do rozwoju współczesnego rolnictwa ekologicznego. W czerwcu 1924 r. Steiner wygłosił w majątku hrabiostwa von Keyserling w Kobierzycach pod Wrocławiem cykl ośmiu wykładów pt. Podstawy wiedzy duchowej dla powodzenia w rolnictwie, co dało podwaliny rozwojowi tego systemu rolnictwa. Skupił się on na wpływie rytmów kosmicznych (np. przemiany Księżyca) na proces hodowli roślin i zwierząt, sąsiedztwie roślin hodowanych oraz preparatach nawożących o charakterze homeopatycznym. Na farmach biodynamicznych panuje harmonia między kosmosem, człowiekiem, zwierzętami, roślinami i glebą. Nie korzysta się na nich z chemicznych środków ochrony roślin, zastępują je środki biologiczne. Produkcja ilościowa dorównuje produkcji farm tradycyjnych, jakościowo przewyższa ją wielokrotnie. Czy antropozofia i jej propozycja kulturowo-cywilizacyjna może odegrać istotną rolę w aktualnym kryzysie cywilizacyjnym Zachodu? Tak sądzą, oczywiście, sami antropozofowie. Należy pamiętać, że nie jest to propozycja jedyna, choć pionierska w ramach szeroko pojętych wysiłków ratowania cywilizacji Zachodu.

                                                             Diana Oboleńska, Jerzy Prokopiuk

Literatura: Bancroft A., 2002, Współcześni mistycy i mędrcy, tłum. M. Kuźniak, Warszawa; Hanegraaff  W. J. (ed.) in collab. with A. Faivre, R. van den Broek, J-P. Brach, 2006, Dictionary of Gnosis and Western Esotericism, Boston; Edmunds F., 1996, Pedagogika Rudolfa Steinera. Szkoły waldorfskie na świecie i w Polsce, tłum. A. Konczewska, Warszawa; Husemann F., Wolff O., 2001, Obraz człowieka jako podstawa sztuki leczenia, tłum. J. Nehring, Kraków; Prokofieff O., 2008, Spotkanie ze złem i jego przezwyciężenie dzięki nauce duchowej, tłum. M. Waśniewski, Gdynia; Prokopiuk J., 1986, Antropozofia jako pomost między starym a nowym poznaniem, „Pismo Literacko-Artystyczne”, nr 6/7; Prokopiuk J., 1986, Antropozofia Rudolfa Steinera jako metoda poznania świata duchowego, „Pismo literacko-artystyczne”, nr 2; Prokopiuk J., Drzewo Życia – Drzewo Poznania. Mistyka i gnoza – odrębności i podobieństwa, http://www.gnosis.art.pl/e_gnosis/anthropos_i_sophia/prokopiuk_mistyka_i_gnoza.htm, (dostęp 05.12.2016); Prokopiuk J., 1999, Labirynty herezji, Warszawa; Prokopiuk J., 1983, Od filozofii do antropozofii, „Studia Filozoficzne”, nr 5–6; Prokopiuk J., 2006, Rudolf Steiner a impuls wolnomularski, „Ars Regia” 15–16; Prokopiuk J., 2003, Szkice antropozoficzne. Droga poznania świata duchowego, Białystok; Wiśniewska-Paź B., 2002, Społeczny wymiar obiektu Goetheanum w Dornach i jego sensy edukacyjne, Wrocław; Wolff O., 1994, Medycyna antropozoficzna i jej leki, Warszawa; Steiner R., 1994, Droga do poznania wyższych światów, tłum. b. d., Sosnowiec; Steiner R., 1995, Duchowe hierarchie i ich odzwierciedlenie w świecie fizycznym, tłum. M. Waśniewski, Gdynia; Steiner R., 1994, Duchowi przewodnicy człowieka, tłum. M. Waśniewski, Gdynia; Steiner R., 1996, Egipskie mity i misteria, tłum. M. Waśniewski, Gdynia; Steiner R., 2000, Filozofia wolności, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa; Steiner R., 1988, O sztuce eurytmii, tłum. B. Kita, J. Prokopiuk, Kraków; Steiner R., 1995, Stopnie wyższego poznania, tłum. J. Prokopiuk, T. Mazurkiewicz, Warszawa; Steiner R., 2012, Tajemne czytanie i tajemne słyszenie, tłum. M. Waśniewski, Gdynia; Steiner R., 2002, Teozofia, tłum. T. Mazurkiewicz, Warszawa.

*Pozostałe dzieła Rudolfa Steinera przetłumaczone na język polski patrz pod hasłem Steiner Rudolf.

Słowa kluczowe: antropozofia, Steiner Rudolf, Goetheanum, eurytmia, pedagogika, rolnictwo