Wychowawcze znaczenie sztuki, wykład wygłoszony w Warszawie na Walnym Zjeździe Delegatów P.T.A. 2. V. 1938. / Karol Homolacs, Wychowawcze znaczenie sztuki, Warszawa [etc.]: skł. gł. „Nasza Księgarnia”; Kraków: Księgarnia Krzyżanowskiego, 1938 ([Warszawa]: Warszawskie Zakł. Graf., ss. 37). 

Broszura przedstawia wykład Karola Homolacsa na temat wychowania dziecka poprzez sztukę. Swoje wystąpienie autor dzieli na dwie części, z których pierwsza część poświęcona jest właśnie wychowaniu dziecka poprzez sztukę, którą autor pojmuje bardzo szeroko, natomiast druga część to rozważania na temat stanu współczesnej autorowi sztuki, pojmowanej już w węższym znaczeniu, oraz omówienie propozycji duchowej drogi rozwoju poprzez nową sztukę, zaproponowaną przez Rudolfa Steinera.

W pierwszej części wykładu nazwisko austriackiego okultysty nie pada, nie ma jednak wątpliwości, iż omówiony przez Homolacsa system nauczania wpisuje się w pedagogikę antropozoficzną zastosowaną od roku 1919 r. w szkołach waldorfskich (w 2015 r. wydawnictwo Wolnej Szkoły Waldorfskiej ponownie wydało ten wykład: K. Homolacs, Wychowawcze znaczenie sztuki, Marek Solek & Wolna Szkoła Waldorfska). W systemie pedagogiki antropozoficznej przedmioty podzielone są na trzy obszerne bloki odpowiadające trójstopniowej strukturze ludzkiej duszy (rozwijające myślenie – matematyka, fizyka; rozwijające sferę uczuć – malarstwo muzyka; rozwijające wolę – przedmioty praktyczne) i dopasowane do wyznaczonych okresów wiekowych w procesie rozwoju indywidualności.

Homolacs wskazuje na trzy istotne etapy w nauczaniu dziecka: „Możemy więc wyróżnić trzy okresy pracy wychowawczej: pierwszy charakteryzuje zasada artystyczna, właściwe rozwijanie elementu myślowego odłożyć by należało na okres drugi, a podawanie wiedzy, jako takiej na okres trzeci” (s. 19). Największą uwagę poświęca autor zasadzie artystycznej. Pierwszy etap poznawania świata przez dziecko odbywa się za pomocą pierwiastka artystycznego, dziś nazywamy to postawą wyobrażeniową, kiedy dziecko buduje własny świat nie na intelektualnym rozumowaniu lecz na wyobrażeniowych odpowiednikach. „Dziecko jest więc artystą w każdej manifestacji swego życia. […] Szczera sztuka, emanująca z duszy dziecięcej zniewala nas, – bo zasadą wszelkiej sztuki jest właśnie to, że zniewala, że rozbraja, że raduje” (s. 9).

W pojmowaniu autora dziecko jest artystą w takiej mierze, w jakiej nie kopiuje świata, lecz tworzy swój własny, wykorzystując intuicję i wyobraźnię, oraz intencjonalną szczerość swoistej dziecięcej wypowiedzi. Dlatego też pierwszy etap nauczania powinien kontynuować rozwój tej zdolności u dziecka, pozwalający właściwie ukierunkować dalszą ścieżkę poznawczą, potrafiącą w sposób wewnętrzny, duchowy pojąc zasadę przeciwieństw dobra i zła. „W okresie pierwszym, kończącym się około dwunastego-czternastego roku życia, wychowawca powinien być sam artystą, to znaczy powinien sam reagować artystycznie na zjawiska życiowe” (s. 14). Dopiero później nadchodzi etap przyswajania wiedzy.

W części drugiej wykładu, w której autor kreśli ścieżkę od artystycznego pojmowania świata do tworzenia sztuki sensu stricto, padają ważkie słowa: „Sztuka jest, bowiem zawsze syntetycznym wiązaniem wielości elementów w jedność wyższego rzędu” (s. 20). Dlatego że: „artystyczne poczucie polega, bowiem z natury swojej właśnie na wyczuwaniu całości, jako pewnej jedności rozczłonkowanej organicznie, a więc rozczłonkowanej hierarchicznie – jedności, w której zawsze dominuje jakaś rzecz najważniejsza” (s. 17). Zasadą twórczą jest zatem tworzenie „jedności wyższego rzędu”, przemawiającej do ducha ludzkiego.

Ratunek dla współczesnego świata materialistycznego, w tym również dla materialistycznie nastawionej sztuki, (ocenianych przez autora negatywnie), Homolacs widzi w antropozoficznej propozycji przemiany, realnej ścieżce do konkretnej transformacji materii w ducha.

Zob. również artykuł K. Homolacsa, Znaczenie ćwiczeń plastycznych w szkołach ogólnokształcących, „Przemysł, rzemiosło i sztuka”, zesz. I–II, rocz. 3, Kraków 1923; książkę Studium formy barwy i światła w związku z metodyką ćwiczeń rysunkowo-malarskich obejmująca zakres szkół ogólnokształcących i artystycznych, Kraków 1929; książkę Zasada harmonii w sztuce i w życiu, Drukarnia Tow. Św. Michała Archanioła, Kraków 1936.

Diana Oboleńska

Literatura: Homolacs K., 1938, Wychowawcze znaczenie sztuki, Warszawa.

Słowa kluczowe: antropozofia, pedagogika antropozoficzna, Homolacs, sztuka antropozoficzna