Wędrówka ducha myśli, esej autorstwa Bolesława Biegasa napisany latem 1903 r. na Ukrainie, podczas twórczej podróży artysty do wsi Masłówka. Tekst został wydany przez Drukarnię Narodową w Krakowie w 1904 r. Jest to jeden z nielicznych utworów Biegasa, który nie ma formy sztuki teatralnej. To metafizyczna, poetycka wizja, podzielona na osiemnaście podrozdziałów, w której Biegas przedstawia swoje kosmogoniczne poglądy. W jednym z rozdziałów znajduje się opis początków świata, w którym można rozpoznać niektóre środki formalne, pojawiające się w jego zgeometryzowanych rzeźbach: „oto było na początku światło i wesele rodzącego się Boga, a ciemność nie mająca początku i końca tuliła doskonałość swego płodu, rysowała płomieniami wielkie, ogniste przedziwne linie, kwadraty, trójkąty, to znowu wydłużone kliny, koła zębiaste, koła promieniste” (Biegas 1904: 49). Pojawiają się tu również wielogłowe postaci: „Wierzycie w Boga kształtów trojakich” (Biegas 1904: 39), „Bóg jedyny w łonie ciemności… o podwójnem obliczu, zaledwie w mgłach widzianem” (Biegas 1904: 50 ). „Czem jest myśl? Myśl jest sfinksem dziesięcio-głowym, z których każden twór odrębną rodzi chwilę… a chwila dzieli się  na iskry życia… a życie przeobraża się w ogień… a ogień z braku płonącego się ciała umiera, zostawiając szkielet życia… Oto dziesięciogłowy sfinks” (Biegas 1904: 90–91).

W twórczości Biegasa sfinksy występują nader licznie – w rzeźbie, począwszy od dzieła z 1902 r. eksponowanego w Musee d’Orsay, w malarstwie i literaturze. Zagadkowość i zamyślenie udzielają się obficie wszystkim przedstawionym przez artystę bytom, łącznie  z Najwyższym, „wiecznie groźnym w zadumie swej” (Biegas 1904: 143). Sfinks dziesięciogłowy jest „osią potężnego świata” (Biegas 1904: 90–91). Stąd sfinksową naturę, w różnym natężeniu i różnych odmianach, mają istoty napotykane podczas wędrówki po duchowym kosmosie, np. mieszkańcy Saturna, kiedy „patrzą, jak dwa sfinksy, w nieskończoność, przytuleni pieszczotami…. szepcą słowa miłe, drogie, zapatrzeni, zadumani” (Biegas 1904: 75–76). Tajemnicze w intencji są też oczywiście lądy zamieszkane przez te istoty, jak i zaobserwowane na „gwieździe nowego życia” – „wieże z wyciągniętymi rękami” oraz zdobiące ten poemat Pałace zaczarowane. 

Esej ilustruje dwadzieścia rzeźb Biegasa, w tym sześć powstałych w 1902 r.: cztery Pałace zaczarowane, Świątynia zaczarowana oraz Ziemia. Wszystkie pozostałe pochodzą z 1903 r. Pięć tajemnic oraz Król duchów znane są jedynie z reprodukcji w książce, podobnie zresztą jak Wędrówka ducha myśli, która posłużyła za tytuł całego utworu. Prace te eksponowane były na wiosennej wystawie Salonu Krywulta, która odbyła się w Warszawie od 12 maja do 26 czerwca 1904 r. Esej ten zyskał wiele pochwał, ale był także krytykowany. Tadeusz Jaroszyński określa tekst Biegasa mianem mistycznych dywagacji, niemal delirycznych, które nie wnoszą nic nowego do sztuki: „Coś między apokalipsą, mistycznem objawieniem, a majaczeniem w gorączce. W każdym razie czuć tu nieodpartą potrzebę wcielenia w dzieło sztuki wizyi, powstałych na tle własnych przeżyć, uczuć namiętności i pojęć; czuć tu konieczność wynalezienia kształtów trwałych dla wytworów podnieconego marzeniem mózgu” (Jaroszyński 1904). Jaroszyński ironizuje także na temat komentarzy, które mogą wywołać kosmogoniczne wizje Biegasa oraz jego teozoficzne i etyczne koncepcje.  

Wędrówka ducha myśli jest drugim tekstem w którym rozwija swoje kosmogoniczne poglądy. Pierwszym była obszerna praca Przyszłość i przeszłość, napisana w 1902 r. i wydana własnym kosztem w Krakowie. Znalazły się w niej teksty: Bóg i świat, Obraz sztuki i życia i Księżyc: dramatotragedya. Dwa pierwsze teksty są bardzo krótkie i liczą zaledwie dwadzieścia stron. Większość  publikacji stanowi Księżyc: dramatotragedya w V aktach w jedenastu obrazach. W tej kosmogonicznej przypowieści Księżyc i jego żona Rera oddają się metafizycznym rozmowom z Ziemią, Słońcem i Jutrznią. Na scenie pojawia się także Promienista Głowa, która kojarzy się ze Sfinksem, oraz Król Grzechów, który zainspiruje jedną z jego rzeźb w 1903 r. W sztuce pojawia się także dwugłowy potwór w kształcie hydry oraz upiór, który oblany jest krwawym światłem. Podobnie jak i w Wędrówkach… pojawia się tu motyw historii świata i ludzkości. W jego wizjach pojawiają się postaci, takie jak: Budda, Brahma, Mojżesz czy Mahomet. Ostatni, jedenasty obraz dramatu, utrzymany jest w klimacie śmierci, nawiązując tym samym do rzeźb, takich jak Walka o byt, Koniec świata czy Miłość śmierci. Księżyc doskonale pokazuje metafizyczne poglądy i obsesje Biegasa, skupiające się wokół sił dobra i zła, które kontynuowane będą w następnej pracy Wędrówka ducha myśli.

                                                                                              Zofia Krasnopolska-Wesner

Literatura: Biegas B., 1902, Bóg- świat, Obraz sztuki życia, Księżyc – dramatotragedya, [w:] Przyszłość i przeszłość, Kraków;  Biegas B., 1904, Wędrówka ducha myśli, Kraków; Jaroszyński T., 1904, Nowe książki. Bolesław Biegas. Wędrówka ducha myśli, [w:] Tygodnik ilustrowany, nr 30, Warszawa; Deryng X., 2015, Bolesław Biegas, Warszawa; Okulicz-Kozaryn R., 2015, Samowywyższenie i strącenie w śmiech. Wędrówka ducha myśli Bolesława Biegasa i Mistrz Kłębek Henryka Piątkowskiego, [w:] Pamiętnik Sztuk Pięknych. Fin de siècle odnaleziony. Mozaika przełomu wieków, nr 10, Toruń.

Słowa kluczowe:  Biegas, Księżyc