Historya towarzystw tajnych. Dzieje wolnomularstwa (masonii)*, najbardziej popularna antymasońska publikacja Feliksy Eger, w swoich czasach uznawana za najlepsze historyczne opracowanie na temat masonerii (Pinkwart, Zdebski, 1988: 44), po raz pierwszy wydana została nakładem wydawnictwa W. L. Anczyc w Krakowie w 1886 r. Niektórzy autorzy jako datę pierwszego wydania błędnie podają rok 1894 (por. Pinkwart, Zdebski 1988: 44).  Książka doczekała się łącznie aż trzech wydań: we wspomnianym już 1894 r. ukazała się pod rozszerzonym tytułem, jako Historya towarzystw tajnych: dzieje wolnomularstwa (masonii). Według najlepszych źródeł opracowane, a w 1904 r. wydana została ponownie, jako Historya masoneryi i innych towarzystw tajnych. Edycję z 1904 r. zaopatrzono w kilka nowych dodatków, w tym m. in.: Listę deputowanych wol:. mul:. z r. 1901, wraz ze wzmianką z jakich źródeł wiadomość o nich zaczerpniętą została lub do jakiej loży należą (uzupełnioną listę z 1879 r., dołączaną również do poprzednich wydań z 1886 i 1894 r.), Warsztaty, których zebrania urządzają się w pałacu W:. Ws:. Francyi przy ulicy Cadet Nr. 16 oraz Pisma masońskie. Wydanie z 1904 r. wznowiono także w 1997 i 2014 r.

Autorka, pisząc Historyę towarzystw tajnych, oparła się w dużej mierze na kontrowersyjnej antymasońskiej pracy francuskiego jezuity Nicolasa Deschamps'a (1797–1872): Les societés secretes et la société ou philosophie de l'histoire contemporaine (Tajne stowarzyszenia i społeczeństwo lub filozofia historii współczesnej – tłum. K. R., 1874–1876). Notabene, to właśnie Deschampsowi niekiedy błędnie przypisywane jest autorstwo Historii towarzystw tajnych.  Inspirację dla tekstu Feliksy Eger stanowili także i inni publicyści, na których powołuje się we wstępie: Alexandre de Saint-Albin (1817–1879), autor wydanej w 1862 r. Les Francs-Maçons: Et Les Sociétés Secrètes (Masoni i tajne stowarzyszenia – tłum. K. R.), która zresztą, nie była pozycją antymasońską, a raczej swego rodzaju podręcznikiem przeznaczonym dla profanów, wprowadzającym w arkana sztuki królewskiej; katolicki teolog Johann Michael Raich (1832–1907), który jako dr. Otto Beuren’a opublikował Die innere Unwahrheit der Freimaurerei (1884) oraz ostatni spośród wymienionych przez autorkę publicystów, niejaki C. de Saint-André, o którym wszakże niewiele wiadomo, poza tym, iż w 1880 r. opublikował antymasońską oraz antysemicką pozycję pt. Francs-maçons et Juifs (Masoni i Żydzi – tłum. KR).

Główne zarzuty, jakie Feliksa Eger stawia masonerii, zbieżne są z oskarżeniami kościoła, wyrażonymi w encyklikach, w tym zwłaszcza z encykliką Humanum Genus autorstwa Leona XIII – autorka podnosi argument o sekretnej działalności wolnomularzy, a także wspomina o istnieniu ukrytej, wyższej masonerii: „Masonia wyższa istnieje jednak niezaprzeczenie, a masonia symboliczna jest jedynie parawanem, poza którem działanie prawdziwej masonii się ukrywa” –  pisze Feliksa Eger (1894: 6). Dowodem na złe intencje wolnomularzy ma być także istnienie wielu różnych stopni i rytów, mających na celu „ukrycie prawdziwego źródła masonerii” (Eger 1894: 11). „Że jednak tak nazwany sekret jest podstawą samej masonii, więc wszystko w niej oparte jest na kłamstwie. Kłamią starsi, kłamią młodsi, kłamią rytuały, kłamią członkowie miedzy sobą, loże zwyczajne ukrywają wielkie loże, stopnie symboliczne są osłoną wysokich stopni, nauka publicznie głoszona ukrywa naukę tajemną, obrządki i ceremonie śmieszne, są pokrywką działań skrytych, stowarzyszenie jawne, ukrywa stowarzyszenie tajne” ((Eger 1894: 11) – konstatuje autorka. Publicystka omawia także historię wolnomularstwa, wywodząc ją od herezji gnostyków, manichejczyków, albigensów, a także templariuszy, pomimo iż brak historycznych dowodów na istnienie powiązań pomiędzy owymi grupami a wolnomularstwem (Jacob 2006). Wiek oświecenia oraz działania takich osobistości, jak Fryderyk II, Voltaire oraz encyklopedyści Eger charakteryzuje jako rodzaj spisku realizowanego wspólnie z masonami, mającego na celu zniszczenie chrześcijaństwa. Ich najważniejszym zadaniem w owym czasie miało być pozbycie się jezuitów oraz przejęcie szkolnictwa oraz wychowania dzieci i młodzieży. Ponadto Eger błędnie utożsamia z wolnomularstwem organizacje paramasońskie, takie jak np. Iluminaci Adama Weisthaputa, które choć w kwestiach organizacji oraz rytuału inspirowały się wolnomularstwem, to jednak same nie zaliczały się do masonerii. Opisuje także działania Alessandro di Cagliostro (właśc. Giuseppe Balsamo, 1743–1795) – znanego hochsztaplera i zarazem twórcy rytu masonerii egipskiej, którego określa mianem „wędrownego agenta iluminatów” (Eger 1894: 103).

Myślą przewodnią książki Feliksy Eger wydaje się być przekonanie, iż wszelkie zmiany społeczne i przewroty polityczne w czasach nowożytnych są  dziełem wolnomularzy, którzy dążą do unicestwienia chrześcijaństwa. Co więcej, jak twierdzi publicystka, masoni są również twórcami komunizmu i socjalizmu: „Idee socyalistyczne i komunistyczne są koniecznym wynikiem dogmatu i moralności masońskiej, a tło ich stanowi materializm i naturalizm” (Eger 1894: 383). W rozdziale XVIII: Gdzie szukać kierowników? Domówienie autorka przywołuje natomiast kwestię antysemicką – powołując się na tekst wspomnianego już C. de Saint-André pt. Francs-maçons et Juifs, oświadcza, iż to właśnie Żydzi kierują wszelkimi tajnymi stowarzyszeniami, w tym także i wolnomularstwem: „[…] ster wszelkich związków jest dziś w ręku Żydów. Naród żydowski od niepamiętnych czasów tworzy sam olbrzymie towarzystwo tajne. Rozproszony wśród innych narodów, podległy im, żywi do nich straszną nienawiść, a przekonany o swej wyższości, dumny tradycyą, chce wszelkiemi możliwemi sposobami zawładnąć tymi, których władza bardzo mu jest uciążliwą” (Eger 1894: 423–424). Następnie autorka przechodzi do kwestii satanizmu, i sugeruje, iż wolnomularze oddają cześć szatanowi i to oni odpowiedzialni są za wszelkie jego przejawy: „Gdy pomyślimy o tem dobrowolnem upodleniu natury, o zniżeniu się aż do poziomu zwierząt, o zerwaniu rozmyślnem wszelkich węzłów łączących człowieka ze Stwórcą, o wojnie wypowiedzianej Bogu, zwierzchności i całemu społeczeństwu, przychodzi pomimowolnie na myśl, że to chyba szatan zagościł w duszach tych ludzi, w których nic nie ma z Boga i którzy też, jakby dla przekonania o prawdzie tego twierdzenia, szatanowi i złemu cześć publiczną oddają. […] Objawy czci szatana występują teraz szczególnie we Włoszech częściej aniżeli by to przypuścić można. W dziejach masonii widzimy po wiele razy, że największe jej potęgi uległy rodzajowi obłędu, który ich pchał do oddania czci szatanowi” (Eger 1894: 438–439).

Publikacja Feliksy Eger jest jawnie antymasońska, czego dowodzą zarówno autorzy, z których myśli czerpie, jak i ewidentnie subiektywny sposób opisywania masonerii. Z uwagi na braki źródłowe, a także wartościujący język, jakim posługuje się autorka, trudno także uznać ją za tekst historiograficzny. Wydaje się, iż Historię towarzystw tajnych. Dzieje wolnomularstwa (masonii) można zakwalifikować do nurtu kultury popularnej, gdyż spełnia kryteria przynależności do owej kategorii, zgodnie z którymi w skład kultury popularnej wchodzą dzieła wymagające niewiele kulturowego kapitału, zarówno do ich produkcji, jak i do ich konsumpcji (por. Parker 2011: 161).

Katarzyna Rosiak

Literatura: Eger, F., 1886, Historya towarzystw tajnych, Kraków; Eger, F., 1894, Historya towarzystw tajnych: dzieje wolnomularstwa (masonii). Według najlepszych źródeł opracowane, Kraków; Eger, F., 1904, Historya Masoneryi i innych towarzystw tajnych, Warszawa; Eger, F., 1997, Historia masonerii i innych towarzystw tajnych,   Komorów, przedr., oryg.: Historya masoneryi i innych towarzystw tajnych, Warszawa, 1904; Eger, F., 2014, Historia masonerii i innych towarzystw tajnych,  Sandomierz, przedr., oryg.: Historya masoneryi i innych towarzystw tajnych, Warszawa, 1904; Jacob, M. C., 2006, The Origins of Freemasonry: Facts and Fictions, Philadelphia; Leon XIII, 1884, Humanum Genus, http://w2.vatican.va/content/leo-xiii/en/encyclicals/documents/hf_l-xiii_enc_18840420_humanum-genus.html (dostęp: 08.05.2019); Parker, H. N., 2011, Toward a Definition of Popular Culture, “History and Theory: Studies in the Philosophy of History”, 50 (2), b.m.w., s. 147–170; Pinkwart, M., Zdebski, J., 1988, [hasło:] Eger Feliksa, [w:] Nowy cmentarz w Zakopanem. Przewodnik biograficzny, Warszawa–Kraków, s. 44; Stevenson, David, 1988, The Origins of Freemasonry, Scotland.

Słowa kluczowe: Feliksa Eger, antymasonizm, wolnomularstwo, satanizm, antysemityzm, kultura popularna