Stowarzyszenie Patriotyczno-Religijne „Eleusis”, organizacja młodzieżowa założona w 1903 r. w Krakowie przez Wincentego Lutosławskiego. Organem Stowarzyszenia było „Eleusis: czasopismo Elsów”. Jak wskazuje sam założyciel, organizacja nawiązuje do tradycji eleuzyjskiej: „W attyckiej świątyni w Eleusis, trzy tysiące lat temu, nauczano nieśmiertelności duszy i wyższości ducha nad ciałem. Mysterja Eleuzyńskie wtajemniczały wybranych, za wykluczeniem bezbożników, i uczyły ich czystością zasłużyć na lepszy żywot niż doczesny. Miały one charakter narodowy: obcych tu nie dopuszczano, tylko Attyckich obywateli. Na pamiątkę tego najdawniejszego w Europie ogniska religijnego i narodowego odrodzenia, nowe towarzystwo przyjęło starodawną grecką nazwę” (Lutosławski 1903: 290–291). Nazwa organizacji „Eleusis” jest akronimem od greckiego motta „Eleutheroi laon soteres” (‘wolni wyzwolicielami ludów’). Jednocześnie Stowarzyszenie miało nawiązywać do polskich tradycji filomatów i filaretów: „«Eleusis» powstało jako wyraz zewnętrzny, społeczny dążeń do Odrodzenia Narodu przez Wychowanie Narodowe, sformułowanych w grupie ludzi przejętych wskrzeszonemi tradycjami Filaretów i Towiańczyków. W określeniu ścisłem środków działania: przez szerzenie uszlachetnienia drogą poczwórnej wstrzemięźliwości i unarodowienia drogą stałego obcowania z najwyższymi duchami Narodu – jego Wieszczami przy zachowaniu łączności z Kościołem” (Dąbrowa 1908: II). 

Celem Stowarzyszenia było kształtowanie młodzieży, która miała stać się fundamentem moralnego, religijnego i duchowego odrodzenia Polski, co, zgodnie z poglądami Lutosławskiego, było warunkiem odzyskania przez Polskę niepodległości. Odrodzona Polska miała z kolei zapoczątkować duchową rewolucję, która doprowadziłaby do odnowy całej ludzkości i świata. Lutosławski definiował „Eleusis” jako nowy katolicki zakon, którego cechą zasadniczą jest aktywny udział w życiu społecznym w celu zmieniania go, zarówno w zakresie natury stosunków społecznych, jak i na płaszczyźnie biologicznej. Lutosławski pisał: „Koła Eleusis to są ogniska nowego zakonu religijnego, przez wstrzemięźliwość ćwiczącego swych uczestników w ofiarności, przez czystość radykalnie zmieniającego stosunki płci, a co za tem idzie wpływającego na podniesienie rasy” (Lutosławski 1903: 289).

W celu realizacji tych założeń praktykowano przede wszystkim poczwórną wstrzemięźliwość (powstrzymanie się od spożywania alkoholu, palenia tytoniu, uprawiania hazardu oraz ulegania rozpuście), którą Lutosławski uznawał za nowoczesna formę ślubów zakonnych, drogę do Boga i jednocześnie podstawę tworzenia nowych więzi społecznych: „Podobnie jak dawne śluby zakonne wiązały ludzi religijnie i ułatwiały im dążenie do Boga, tak nowoczesne śluby abstynencji nowy węzeł stanowią, łączący uczestników powszechnego Kościoła w grona ściślejsze. Dlatego Eleusis nie może być bezwyznaniowem towarzystwem. Idea bezwzględnej, poczwórnej i dożywotnej wstrzemięźliwości, wyszła od katolików i jest na wskróś katolicką. Aby wytrwać na tej drodze, trzeba nadprzyrodzonej pomocy, jaką dają sakramenta jedynego powszechnego Kościoła. Więc słusznie Eleusis wzywa tylko katolików, choć ruch poczwórnej wstrzemięźliwości niewątpliwie zacznie się szerzyć i wśród innowierców, gdy na gruncie katolickim złoży dowody swej racji bytu i błogosławionej potęgi” (Lutosławski 1903: 289). Ponad to Elsowie byli zobowiązani do pogłębiania swojego życia religijnego przez udział w praktykach religijnych takich jak uczestnictwo w rekolekcjach, codziennych mszach świętych, przyjmowanie komunii świętej, wspólna lektura Pisma Świętego, codzienna modlitwa, rachunek sumienia itp. Oczekiwano od nich także ciągłej pracy nad formowaniem charakteru poprzez przejście na dietę bezmięsną, podejmowanie cyklicznych postów i głodówek, systematyczną aktywność fizyczną i wykonywanie ćwiczeń oddechowych (wedle procedury opracowanej przez Lutosławskiego i zaprezentowanej w Rozwoju potęgi woli). Dodatkowo członkowie Stowarzyszenia pogłębiali swój patriotyzm poprzez wspólną lekturę pism Wieszczów (zwłaszcza Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego), poznawanie historii Polski, a także dyskusje nad wybranymi publikacjami Lutosławskiego dotyczącymi filozofii narodowej.

Alojzy Krzysztof Gleic w swoim Glossariuszu okultyzmu pisał, że „w mistyczno-etycznem stowarzyszeniu «Eleusis» wywierał [Lutosławski – A. Ś.] w pierwszem dwudziestoleciu bieżącego wieku potężny wpływ na młodzież, budząc w niej oprócz wyższych pierwiastków etycznych równocześnie gorąca miłość ojczyzny i wiarę w lepszą przyszłość” (Gleic 1936: 51).

W latach 1908–1914, a więc w okresie największej świetności Stowarzyszenie „Eleusis” liczyło ponad 200 członków, którzy działali we wszystkich zaborach. W tym czasie koła „Eleusis” działały m. in. w Krakowie (siedziba główna), Gliwicach, Poznaniu, Lwowie, Jaśle, Przemyślu, Rudkach, Berdyczowie, Wilnie, Warszawie. Elsowie w istotny sposób przyczynili się do popularyzacji przeszczepionej w 1911 r. na grunt polski idei scoutingu. Pierwszymi i najbardziej aktywnymi działaczami ruchu byli Elsowie pracujący pod kierunkiem Andrzeja Małkowskiego (1888–1919) – Elsa ze Lwowa. Polskie prawo harcerskie w dużej mierze ukształtowało się pod wpływem idei propagowanych w Stowarzyszeniu „Eleusis”.

W 1912 r. w „Eleusis” doszło do wewnętrznych podziałów. Lutosławski zerwał związki ze Stowarzyszeniem i założył nowy związek „Kowali”. „Eleusis” pod przewodnictwem Tadeusza Strumiłły (1884–1958)  działało do 1920 r. 

Agata Świerzowska

Literatura: Dąbrowa T., 1908, Do Czytelnika, „Eleusis. Czasopismo Elsów”, t. 3–4, s. I–VIII; Gleic A.K., 1936, Glosariusz okultyzmu, Kraków; Lutosławski W., 1903, Objektywne wiadomości o towarzystwach i bractwach wynikających ze Sprawy, „Eleusis. Czasopismo Elsów”, t. 1, s. 267–352; Podgórska T., 1999, Stowarzyszenie patriotyczno-Religijne Eleusis w latach 1902-1914, Lublin.

Słowa kluczowe: Eleusis, Elsowie, Lutosławski, wstrzemięźliwość, patriotyzm, filozofia narodowa