Spirytyzm

Definicja. Spirytyzm to przekonanie, że istnieje świat pozamaterialny zamieszkany przez duchy, z którymi można nawiązać kontakt. Pod koniec XIX w. Edward Burnett Tylor (1832–1917) zdefiniował go jako formę animizmu, której nazwa „jakkolwiek używaną była nieraz w znaczeniu ogólnym, ma tę widoczną wadę, że stała się imieniem sekty nowożytnej, która głosi poglądy spirytystyczne, ale nie może służyć za typ tych poglądów w całym świecie” (1896: 350). Przyjęto zatem, że wprawdzie różne formy nawiązywania kontaktów ze światem pozamaterialnym były praktykowane we wszystkich epokach i kulturach (na przykład w szamanizmie czy nekromancji), jednak pojęcie spirytyzmu dotyczy przede wszystkim ruchu, który od połowy XIX w. zaczął ogarniać Europę i Amerykę. Charakterystyczne dla niego jest nawiązywanie kontaktu z rzeczywistością nadprzyrodzoną za pośrednictwem osób nazywanych mediami lub określonych technik, takich jak typtologia, czyli wystukiwanie ustalonego kodu (system zapoczątkowany przez siostry Fox), planszy ouija, czy bardziej nowoczesnych, jak transkomunikacja instrumentalna, nazywana też EVP (od angielskiego Electronic Voice Phenomena), polegająca na wykorzystaniu technologii do rejestrowania dźwięków lub obrazów mających świadczyć o istnieniu duchów. Nawiązanie kontaktu zapowiadają przy tym tzw. zjawiska paranormalne, jak materializacje, aporty, telekineza, glosolalia, a zwłaszcza ksenolalia (nazywana też ksenoglozją) oraz światła, wonie, dźwięki i wszelkie zjawiska, których pochodzenia nie można wyjaśnić w sposób naturalny.

Główne nurty. Spirytyzm u swych początków utworzył dwa nurty: anglosaski (nazywany spirytualizmem) i romański. Oba odwoływały się jednak do szwedzkiego wizjonera Emanuela Swedenborga (1688–1772) i niemieckiego lekarza-magnetyzera Franza Antona Mesmera (1734–1815). Swedenborg wszakże uznawany był przez nie przede wszystkim za wyjątkowo silne medium. To sprawiło, że akceptowano jego poglądy, z których najchętniej – zwłaszcza w początkowym okresie – przyjmowano ideę istnienia pomiędzy Bogiem i ludźmi duchów pośrednich, zdolnych komunikować się z żyjącymi oraz wielu hierarchicznie usytuowanych niebios i piekieł. Mesmer natomiast opracował podstawową dla spirytyzmu technikę transu. Za prekursora nurtu anglosaskiego uchodzi Andrew Jackson Davis (1826–1910), nazywany też „Janem Chrzcicielem anglosaskiego spirytyzmu”. Davis w śnie magnetycznym diagnozował choroby, ale sławę zapewniły mu przede wszystkim jego widzenia. Zostały one spisane przez wielebnego Williama Fishbougha i w 1847 r. opublikowane pod tytułem The Principles of Nature, her divine revelations. Spirytyzm rozpowszechniły jednak dopiero młodziutkie siostry Fox – Margaret (1836–1893) oraz Kate (1838–1892). W 1848 r. Kate i Margaret za pomocą prostego kodu (liczba stuknięć oznaczała konkretne słowo lub literę alfabetu) miały zatem nawiązać kontakt z duchem nawiedzającym ich okazyjnie kupiony dom w Hydesville, w stanie Nowy Jork. Nazwały go Mr. Splitfoot, lecz później zidentyfikowały go jako Charlesa Rosmę lub Rosnę (kod nie był precyzyjny, co dało podstawę do licznych spekulacji), domokrążcę zamordowanego w 1843 r. przez Johna C. Bella. Bell miał spalić ciało Rosmy w piwnicy, więc ją przekopano, ale szczątków nie odnaleziono. Dopiero w 1904 r., jak donosił „Journal of Boston” z 23 listopada 1904 r., odkryto w ścianie domu ludzkie kości. Informacja ta rozogniła toczony od ponad pół wieku spór pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami spirytyzmu. Spór ten rozgorzał wraz z pierwszym publicznym pokazem sióstr Fox, który odbył się w Rochester (Corinthian Hall) 14 listopada 1849 r. Siostry Fox zaprezentowały na nim dostępną dla każdego i w każdych warunkach łatwą do zastosowania metodę komunikacji z zaświatami, która sprowadzała się do ustalenia na początku seansu kodu do odczytywania odpowiedzi. Zgodnie z nim, określona liczba stuknięć dowolnego przedmiotu (najczęściej stołu) oznaczała „tak” lub „nie”, mogła też oznaczać kolejne litery alfabetu, albo liczby (np. przy pytaniach o wiek). To zadecydowało o błyskawicznym rozpowszechnieniu się spirytyzmu. Kolejne pokazy w 1850 r. w Nowym Jorku zdobyły już tak ogromną popularność, że przyciągnęły najbardziej znanych pisarzy, polityków i dziennikarzy, jak James Fenimore Cooper, Nathaniel Parker Willis, George Bancroft, William Cullen Bryant, Horace Greeley czy William Lloyd Garrison. (zob. Reynolds 1995: 263). Wkrótce eksperymentowano już po obu stronach oceanu. Nurt romański (zwany też kardecyzmem) został natomiast zapoczątkowany przez Louisa Alphonse’a Cahagneta (1809–1885), lecz uformował go przede wszystkim Allan Kardec (właśc. Hippolyte Léon Denizard Rivail, 1804–1869), którego uznaje się za założyciela. Cahagnet jeszcze w 1845 r. zaczął zbierać przekazy na temat życia pozagrobowego pochodzące od ludzi znajdujących się w śnie somnambulicznym. Złożyły się one na opublikowaną w 1848 r. książkę Magnétisme: Arcanes de la vie future dévoilé. W tym też roku Cahagnet rozpoczął eksperymenty z Adèle Maginot, za której pośrednictwem zaproszeni goście mogli kontaktować się ze zmarłymi, musieli jednak pisemnie oceniać prawdziwość uzyskanych informacji. Gdy Cahagnet przeprowadzał swoje eksperymenty, Allan Kardec zajmował się magnetyzmem i somnambulizmem. Na początku lat 50. zaczęto jednak również w Paryżu powszechnie eksperymentować ze stołami. Kardec dystansował się od tego, ale w 1855 r. zdecydował się wziąć udział w eksperymencie przeprowadzanym w domu  pani Plainemaison. Spotkał tam René Taillandiera (1817–1879), literata i historyka, członka francuskiej Akademii Nauk, który przekonał go do zajęcia się zjawiskami obserwowanymi na seansach. Wkrótce więc Kardec zaczął publikować książki, tworząc zarazem podwaliny spirytyzmu. Według niego spirytyzm należało uznać za gałąź nauki, posługiwał się bowiem metodą eksperymentalną. Zgodnie z kardecyzmem otrzymane na seansach przekazy stanowiły dowód istnienia duszy i  jej  nieśmiertelności, przedstawiały Boga – podobnie jak w religiach abrahamicznych – jako miłosiernego i sprawiedliwego, odrzucały ideę wiecznego potępienia, a ponadto świadczyły o istnieniu reinkarnacji jako niezbędnym czynniku ewolucji duchowej oraz odrzucały panteizm. Dawały też wskazówki dotyczące kwestii społecznych, m. in. potępiały wojny i karę śmierci oraz propagowały równouprawnienie płci. Nurty anglikański i romański rywalizowały ze sobą, ale też do pewnego stopnia wzajemnie się inspirowały, upowszechniając się mocno w kulturze, nierzadko też jednak wyradzając się w formy karykaturalne, szalbiercze czy komercyjne. Jednocześnie spirytyzm spotykał się – i nadal spotyka – ze stanowczą krytyką tradycyjnych Kościołów chrześcijańskich oraz wielu środowisk naukowych. Wyśmiewano go również w licznych wypowiedziach publicystycznych i pamfletach.

Poglądy. Oba nurty różniły się przede wszystkim poglądami na reinkarnację (pierwszy ją negował lub pomijał milczeniem, drugi – za Allan Kardekiem – akceptował), jednak w podstawowych założeniach były i pozostały podobne, to znaczy: a) uznawały istnienie Boga i duchów pośredniczących pomiędzy nim a człowiekiem, przy czym Boga pojmowały często jako nieskończoną inteligencję wyłaniającą świat przyrody; takie stanowisko otwierało drogę do asymilacji treści różnych systemów religijnych; b) przyjmowały, że po śmierci ciała fizycznego dusza nadal istnieje, kształci się i doskonali, a także może dzielić się swoją wiedzą z żyjącymi; nie należy jednak podchodzić do tej wiedzy bezkrytycznie, ponieważ „duchy niższe” mogą świadomie wprowadzać w błąd; z tego też względu warto trzymać się podstawowych zasad i wartości chrześcijańskich; c) koncepcja nieustannego doskonalenia duszy uchylała ideę nieba i piekła, każdy bowiem, wcześniej czy później, musiał osiągnąć doskonałość; d) metody komunikowania się z duchami zostały uznane za metody doświadczalne, a więc takie, jakimi posługuje się nauka; przyjęto zatem, że są narzędziem pozwalającym odsłonić realną wiedzę dotyczącą świata żywych i umarłych, Boga, ludzi, sensu życia i cierpienia, natury i rządzących nią praw; otrzymane na seansach przekazy trzeba jednak (podobnie jak dane naukowe) analizować i weryfikować; e) prawdy głoszone przez spirytyzm nie były zatem uważane za zbiór dogmatów; podlegały one i podlegają racjonalnej ocenie; zakładano jednak, że prawdy te niosą pełniejszą wiedzę o rzeczywistości i – w związku z tym – prowadzą do doskonalszych reform społecznych, m. in. dlatego, że reformy te kładą nacisk na rozwój duchowy a nie materialny; f) dążenie do rozwoju duchowego i związanych z nim reform stawało się nieobligatoryjną powinnością; człowiek bowiem wprawdzie dysponuje wolną wolą, ale równocześnie ponosi odpowiedzialność za własne czyny w wymiarze kosmicznym i indywidualnym, ponieważ decyzje, jakie podejmuje, mają wpływ na los jego i innych ludzi zarówno na ziemi, jak też w świecie niematerialnym.

Mediumizm i spirytyzm wyznaniowy. Niezwykłe zjawiska obserwowane na seansach oraz idea, że kontakt z duchami może być rodzajem doświadczenia przynoszącego pełniejsze poznanie, przyciągnęły do ruchu największe autorytety naukowe epoki (m. in. Williama Crookesa, Olivera Lodge’a, Frederica Williama Henry’ego Myersa, Johanna Karla Friedricha Zöllnera, Cesarego Lombrosa, Enrica Morselliego, Charlesa Richeta, Camille’a Flammariona, Alberta von Schrenck-Notzinga, Alfreda Russela Wallace’a, Juliana Ochorowicza), a także słynnych polityków (Abrahama Lincolna, Arthura Balfoura, Józefa Piłsudskiego), pisarzy (m. in. Arthura Conan Doyle’a, Wiktora Hugo, Victoriena Sardou, Teofila Gautiera, Władysława Reymonta) i artystów (Jamesa Tissota, Serafina Macchiatiego, Alfonsa Muchę, Henryka Siemiradzkiego). Spośród badaczy uznających prawdziwość zjawisk obserwowanych na seansach nie wszyscy jednak przyjęli tzw. hipotezę spirytystyczną, zakładającą, że zjawiska te dowodzą istnienia świata pozamaterialnego. Alternatywna koncepcja przyjmowała działanie nierozpoznanych sił ludzkiego umysłu, zdolnych wywoływać zjawiska psychofizyczne obserwowane na seansach. Stanowisko to wyłoniło nowy kierunek badań, który próbował znaleźć dla siebie miejsce w strukturach nauki jako mediumizm. Z drugiej strony pojawiły się również Kościoły spirytystyczne, np. Kościół Spirytualistyczny założony przez Davida Richmonda w 1853 r., który działa do dziś w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii, Nowej Zelandii czy RPA.

Anna Mikołejko

Literatura: w budowie.

Słowa kluczowe: mediumizm, medium, medialny, eskperyment, spirytyzm wyznaniowy, duchy