Pod powierzchnią życia, powieść Marii Florkowej piszącej pod pseudonimem Jerzy Garuda. Jedyne wydanie utworu ukazało się w siódmym tomie „Biblioteki Lotosu”, z przedmową Józefa Świtkowskiego w Krakowie w 1937 r. (ss. 232; drukarnia Pawła Mitręgi z Cieszyna). Wydawca tej powieści tak rekomendował ją swoim czytelnikom:

Jest to pierwsza polska powieść ezoteryczna, w której autor, malując w niesłychanie interesujący sposób losy swych bohaterów, pozwala nam spojrzeć w zakulisy tych spraw i zrozumieć, co dzieje się w Polsce pod powierzchnią tej dziwnej rzeczywistości, która budzi troskę w wielu myślących umysłach, ale w swych ukrytych założeniach jest tylko dla nielicznych zrozumiałą... Świetny znawca literatury ezoterycznej prof. Józef Świtkowski tak m. in. pisze o tej powieści: „Chociaż w splocie zdarzeń biorą udział siły, określane zwykle mianem magicznych i chociaż wpływ ich na losy bohaterów jest tak przemożny, jak rzadko spotyka się podobny w życiu codziennym, to jednak nie ma tam nigdzie nic sprzecznego ze znanym i prawami zjawisk okultystycznych. Nieubłagana logika zdarzeń przemawia tak przekonywująco do czytelnika, że nie pozostawia nigdzie miejsca na powątpiewanie w ich prawdopodobieństwo, budząc raczej refleksje: a może i w moim życiu dzieje się coś podobnego, tylko ja tego nie zauważam?...”. Dla wszystkich, którzy interesują się okultyzmem, jego niebezpiecznymi zwyrodnieniami, którzy słyszeli coś o satanizmie i magii, a pragną ustrzec siebie i swych najbliższych przed grozą zabłąkania się na manowce, oraz dla tych, którzy usiłują nie tylko obserwować życie, ale rozumieć jego najtajniejsze, najbardziej ukryte sprężyny działania, powieść ta będzie nie tylko rewelacją i objawieniem, ale najgłębszym, wstrząsającym przeżyciem ([recenzja] 1937: 2).

W innym numerze „Lotosu” Świtkowski przekonuje:

Powieści okultystyczne mają powodzenie w kołach nie tylko tych czytelników, którzy rozporządzają już pewnym doświadczeniem osobistym lub studiami książkowymi, lecz także w śród tych, którzy jeszcze nie zetknęli się w życiu bliżej z zagadnieniami okultystycznymi. Jednych i drugich przenosi powieść w świat inny od zwykłego, codziennego, w świat działania potęg, które wedle trafnego tytułu książki odbywa się „pod powierzchnią życia”. Dla obeznanych z okultyzmem jest to świat niemniej rzeczywisty od znanego z obserwacji zmysłowej, dla nieobeznanych zaś jest mniej lub więcej bajkowy. Otóż jedną z wielkich zalet książki Garudy jest to, że świat jej bohaterów mimo całej swojej bajkowości jest konsekwentny i logiczny. Dzieją się tam wypadki takie same, jakie zdarzać się mogą w życiu każdego człowieka, ale sprężyny tych wypadków działają w ukryciu, pod dostrzegalną dla wszystkich powierzchnią życia. Czytelnik poznaje ukryte potęgi, dobre i złe, które kierują losami bohaterów powieści, porównywa ich losy ze swoim i dochodzi do wniosku, że i w jego życiu działają podobne potęgi, chociaż dotychczas nie zastanawiał się nad ich istnieniem. Drugą zaletą książki jest żywy tok akcji, którą śledzi czytelnik z oddechem zapartym, poznając stopniowo z dialogów bohaterów lub z ich refleksji te ukryte sprężyny, które rządzą losami. W wieloplanowość akcji w prowadza czytelnika kolejno na różne odcinki zdarzeń, które niespostrzeżenie wiążą się razem w jeden splot, niemożliwy, zda się, do rozwikłania. Jednak dobre potęgi czuwają, wiedzą o każdym ruch u potęg ciemnych i zdołają w kroczyć w ostatniej chwili wyczerpania się karmy bohaterów. Trzecią zaletą jest dobry styl i pewne nieuchwytne, lecz wyraźne ciepło, jakie tchnie z każdej karty powieści. Jest to już cecha osobista autora, że kilkoma nieraz, zaledwie wyrazami umie nie tylko przedstawić uczucia bohaterów, lecz także wzbudzić te uczucia w sercu czytelnika. Taki zespół zalet spotyka się nieczęsto, nawet w najlepszych dziełach beletrystyki okultystycznej, to też spodziewać się należy, że nowa książka polskiego autora rychło zdobędzie tę poczytność na jaką zasługuje (Świtkowski 1937: 101–102).

Powieść, którą rozpoczyna motto z Głosu milczenia Heleny Bławatskiej, wpisuje się w nurt popularnej prozy okultystycznej, inspirowanej ideami teozoficznymi w stylu produkcji literackich Wiery Kryżanowskiej-Rochester. Autorka, wzorując się zapewne na cyklach powieściowych rosyjskiej pisarki, planowała także drugą część, o czym wydawca zapewnił czytelnika na ostatniej stronie utworu. We wstępie Świtkowski nawiązuje do tradycji literatury fantastycznej, przywołując nazwiska Wellsa, Grabińskiego, Bulwer-Lytona i Ewersa. Wydawca „Lotosu” chwali autora powieści za rozległą wiedzę ezoteryczną, jednocześnie dając czytelnikowi do zrozumienia, że Pod powierzchnią życia to dzieło kobiety, jednak nie wymienia jej nazwiska.

Główne wątki. Walka dobra i zła toczy się w powieści o dusze młodych Polaków: Stacha Daniewicza oraz pięknej, niewinnej Reni. Czarny charakter – Brzeski (sługa szatana i pomocnik demonicznego dr. Revisa) – stara się za pomocą hipnozy przejąć kontrolę nad duszą i ciałem dziewczyny. Po stronie zła stoi też siostra Brzeskiego, zepsuta Lili, medium, oszustka i intrygantka. Dobro reprezentują Paweł Litvan, duchowy mistrz Daniewicza oraz siostra Klara, zakonnica i mistyczka. Ideowa wymowa utworu koncentruje się wokół satanizmu, szerzącego się jakoby w Polsce, którego celem jest zniszczenie narodowej duchowości – źródła jej światowej zbawczej misji. Polski mesjanizm chrystologiczny łączy Florkowa w jedną całość z reinkarnacją, hipnozą (złą i dobrą), homeopatią, czarnymi mszami, opętaniem, jazzem jako muzyką diabelską oraz licznymi ekskursami ksenofobicznymi i antysemickimi (por. 164–166). Tradycyjnie dla gatunku pojawia się wątek miłosny oraz motyw cierpienia i poświęcenia, jako nieodzownego warunku przemiany człowieka w istotę wyższego porządku.

Monika Rzeczycka

Literatura: Garuda J., 1937, Pod powierzchnią życia, powieść, Biblioteka „Lotosu”, t. 7, Kraków; [recenzja:] Jerzy Garuda, Pod powierzchnią życia z przedmową Józefa Świtkowskiego, 1937, „Lotos”, nr 1, s. 2; Świtkowski J., 1937, Pod powierzchnią życia, powieść, „Lotos”,  nr 3, s. 101–102.

Słowa kluczowe: powieść okultystyczna, teozofia, mesjanizm, misjonizm, hipnoza, satanizm, antysemityzm, cykl powieściowy