Ferdynand Antoni Ossendowski, (niekiedy używał odwrotnej kolejności imion – Antoni Ferdynand, w Rosji znany był jako Anton Martynowicz Ossendowskij), (ur. 27 maja 1878 r. w Lucynie nad Dźwiną, gubernia witebska Imperium Rosyjskiego, zm. 3 stycznia 1945 r. w Żółwinie pod Warszawą lub w Grodzisku Mazowieckim), polski podróżnik, pisarz, dziennikarz, działacz polityczny, wykładowca akademicki, doktor nauk chemicznych. Wyznawał luteranizm, przez większość życia cechowała go obojętność religijna.

Biografia. Urodzony w rodzinie lekarza Marcina Ossendowskiego i Wiktorii z domu Bortkiewicz. W młodości wielokrotnie przeprowadzał się (mieszkał m. in. w guberni pskowskiej i Kamieńcu Podolskim). Ukończył rosyjskie gimnazjum klasyczne w Sankt Petersburgu. Rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Uniwersytetu Petersburskiego, gdzie został asystentem profesora Szczepana Zalewskiego. Uczestniczył wtedy w wyprawach naukowych do obwodu donieckiego, w góry Ałtaju, na Kaukaz, nad Jenisej i w okolice Bajkału. Później pracował na statkach handlowych jako pisarz okrętowy, dzięki czemu dotarł do Indii, Japonii, Chin i na Malaje. Podczas kilkudniowej podróży do Indii powstała jego pierwsza powieść Chmury nad Gangesem, za którą otrzymał nagrodę petersburskiego Towarzystwa Literackiego. Z powiodu udziału w zamieszkach studenckich na uniwersytecie w 1899 r. opuścił Rosję i kontynuował studia na paryskiej Sorbonie, później jednak wrócił do Rosji i w 1901 r. w Instytucie Technologicznym w Tomsku uzyskał stopień doktora nauk chemicznych (niektórzy biografowie kwestionują ten fakt), gdzie pracował jako docent. W 1905 r. wyjechał do Mandżurii. Za udział w protestach antycarskich na terenie rosyjskiej koncesji w Harbinie – według własnej relacji – skazany na śmierć, uzyskał jednak nadzwyczajne złagodzenie wyroku. W Mandżurii został przewodniczącym Rewolucyjnego Komitetu Naczelnego, organu sprawującego władzę na pograniczu chińsko-rosyjskim przez 63 dni. Po schwytaniu przez siły rosyjskie Ossendowski skazany został na półtora roku twierdzy. Wolność odzyskał w październiku 1907 r. W 1911 r. wydał powieść W liudskoj pyli, w której opisał swoje doświadczenia więzienne. W latach 1908–1917 pracował w kilku gazetach rosyjskojęzycznych i polskojęzycznych, przede wszystkim o profilu przemysłowym i finansowym, jako publicysta, korespondent i redaktor. W 1918 r. Ferdynand Ossendowski wyjechał do Omska, gdzie wsparł rebelię Białej Gwardii przeciwko władzy partii bolszewickiej. Podjął współpracę z admirałem Aleksandrem Kołczakiem. Po klęsce centralnosyberyjskiego powstania w 1921 r. zdołał uciec do Mongolii przez terytorium Urianchaju (dziś Tuwa), gdzie – według własnych świadectw – współpracował w Urdze z baronem Romanem Ungernem-Sternbergiem jako jego doradca. Po upadku rebelii samozwańczego chana Mongolii wyrwał się z okrążenia, po czym pod koniec roku 1921 przepłynął statkiem do Stanów Zjednoczonych, gdzie wydał przetłumaczony na wiele języków bestseller Beasts, Men and Gods (polskie wydanie: Zwierzęta, ludzie, bogowie i Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów. Konno przez Azję Centralną), który przyniósł mu światową sławę. Książka, oprócz wątków przygodowych i podróżniczych ,zawierająca treści mistyczne i okultystyczne (opis podziemnego królestwa Agharti) wzbudziła znaczne kontrowersje. Wybitny szwedzki badacz Azji Centralnej Sven Hedin oskarżył polskiego podróżnika o kłamstwo i plagiat.  

W 1922 r. Ossendowski powrócił do Polski. Szybko stał się jednym z najpoczytniejszych i najpopularniejszych pisarzy (jego książki miały 142 przekłady na 27 języków, spośród pisarzy polskich dwudziestolecia międzywojennego w tej kategorii ustępował jedynie Henrykowi Sienkiewiczowi). Pisywał przede wszystkim powieści o tematyce podróżniczej. Łączny nakład jego książek sięgnął 80 milionów egzemplarzy. Dzięki znacznemu majątkowi mógł finansować kolejne podróże na odległe lądy, przede wszystkim do Afryki. Ekspedycje stawały się później kanwą kolejnych powieści. Egzotyczne podróże na Daleki Wschód, do Afryki Północnej i Zachodniej oraz na wyspy Mórz Południowych stanowiły główny, choć nie jedyny, temat powieści Ferdynanda Ossendowskiego. Oprócz pełnych egzotyki powieści podróżniczo-przygodowych pisał także literaturę młodzieżową i dziecięcą oraz książki poświęcone polskiemu krajoznawstwu i folklorowi. Napisał także kontrowersyjną, fabularyzowaną biografię Włodzimierza Lenina. W swojej twórczości niekiedy podejmował tematykę ezoteryczną. Ossendowski zyskał ogromną sławę, stał się bohaterem wyobraźni masowej Polaków, mistrzem powieści podróżniczo-przygodowej i najsłynniejszym polskim globtroterem. Za symbol jego powszechnej rozpoznawalności można uznać fakt, że stał się bohaterem epizodycznym popularnej książki dla dzieci Kornela Makuszyńskiego Awantury i wybryki małej małpki Fiki-Miki (bohaterowie podczas wędrówki przez pustynię mieli odnaleźć głowę zakopaną w piasku, która okazała się należeć do zakopanego globtrotera: „Odkopali go czym prędzej, do murzyńskiej wiodą wioski, a tam krzyczą – Niech nam żyje pan profesor Ossendowski”).

Podczas II wojny światowej Ferdynand Ossendowski zaangażował się w działalność konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego. Ostatnie lata życia spędził w podwarszawskim Żółwinie. Zmarł 3 stycznia 1945 r., tuż przed wkroczeniem wojsk radzieckich, niszcząc wcześniej prywatne archiwum.

Wymiar ezoteryczny aktywności i twórczości. Według własnych relacji, Ossendowski miał w 1921 r. w Urdze osobiście poznać i współpracować z baronem Romanem Ungernem-Sternbergiem, samozwańczym chanem Mongolii, mistykiem i okultystą zafascynowanym buddyzmem wadżrajany. Charakter i zakres tej współpracy do dziś budzi kontrowersje wśród badaczy (według Witolda Michałowskiego, Ferdynand Ossendowski miał być bliskim, zaufanym doradcą Krwawego Barona, współautorem dekretu nakazującego atak panmongolskich sił zbrojnych na radziecką Syberię, a także jednym z depozytariuszy wiedzy o miejscu, w którym ukryty przez watażkę został bajeczny skarb). Bez wątpienia powieściowa wizja Ungerna-Sternberga, przedstawionego na kartach książki Zwierzęta, ludzie, bogowie jako szalonego geniusza i potężnego charyzmatycznego maga otaczającego się lamami i szamanami, wpłynęła na powstanie legendy Krwawego Barona nie tylko w Polsce, ale i za granicą.

W powieści Zwierzęta, ludzie, bogowie przedstawiona jest wizja podziemnej krainy Agharti, podziemnego królestwa zamieszkiwanego przez potężną rasę mędrców, którzy za pomocą telepatii wpływają na losy ludzkości. Bramy do tajemniczego królestwa miały znajdować się w różnych miejscach świata, a ich lokalizacja spowita jest mgłą tajemnicy. Wizja Agharti bardzo przypomina opis krainy Agartha, znanej ze słynnego traktatu francuskiego okultysty Alexandre’a Saint-Yves d’Alveydre’a Misja Indyj w Europie. Wybitny badacz Azji Centralnej Sven Hedin, który napisał bardzo krytyczną pracę, będącą polemiką z powieścią Ossendowskiego zatytuowaną Ossendowski a prawda, odkrył ogromne zbieżności między tekstem książki i traktatem d’Alveydre’a i na tej podstawie sformułował wobec Ferdynanda Ossendowskiego zarzut o plagiat. Okultyzmowi mongolskiemu poświęcona jest praca Black magic in Mongolia z 1922 r. Wiele wątków okultystycznych odnaleźć można w zbiorze esejów Cień ponurego Wschodu z 1923 r. Teksty zbioru dotyczą mrocznych aspektów duszy rosyjskiej: pozostałości duchowości pogańskiej na rosyjskiej wsi, demonologii ludowej, wiedźm, czarowników, guślarzy, ziołolecznictwa, trucicielstwa, satanizmu, ale także światopoglądu mistycznego i magicznego wśród rosyjskiej arystokracji. W dziele Czarny czarownik: relacja z wyprawy do Afryki z 1926 r. można odnaleźć wiele opisów dotyczących afrykańskich rytuałów magicznych i inicjacyjnych, a także wierzeń animistycznych. Okultystyczny charakter ma powieść Pożółkły list z roku 1934, poświęcona eksploracji świata astralnego i zdolnościom parapsychicznym, pełna odniesień do twórczości i działalności wybitnych myślicieli ezoterycznych takich, jak Edward Schure, Papus i Alexandre Saint-Yves d’Alveydre. Fabuła powieści, początkowo sensacyjna i romantyczna, stopniowo ewoluuje ku zagadnieniom magii i wiedzy tajemnej. Kluczowym zagadnieniem powieści jest parapsychiczny stan określany jako „nirwana”, nie mający jednak wiele wspólnego z buddyjskim stanem „wygaśnięcia”.

Przemysław Sieradzan

Literatura: Michałowski W., 1990, Tajemnica Ossendowskiego, Warszawa; Michałowski W., 1972, Testament barona, Warszawa; Michałowski W., 2015, Ossendowski. Podróż przez życie, Warszawa; Ossendowski F., 2008, Cień ponurego Wschodu, Warszawa; Ossendowski F., 1934, Pożółkły list, Warszawa; Ossendowski F., 1923, Zwierzęta, ludzie, bogowie, Warszawa.

Słowa kluczowe: Agharta, Azja, Wschód, Beasts, Men and Gods, baron Roman Ungern-Sternberg