Alessandro di Cagliostro, (właśc. Giuseppe Balsamo, ur. 2 czerwca 1743 w Palermo, zm. 26 sierpnia 1795 w San Leo), międzynarodowy awanturnik, pseudo-mag oraz założyciel Zakonu Masonerii Egipskiej i jego mistrz, Wielki Kopta.

Cagliostro urodził się w Palermo na Sycylii 2 czerwca 1743 r. w rodzinie ubogiego kupca Pietro Balsamo. Po śmierci ojca jego edukację finansowali krewni, dzięki którym ukończył seminarium Świętego Rocha w Palermo i rozpoczął nowicjat w Zakonie Bonifratrów, gdzie przyuczał się do zawodu aptekarza i zdobywał podstawy wiedzy z zakresu chemii i medycyny. Wkrótce został wszakże stamtąd wyrzucony z powodu niewłaściwego zachowania. To wydarzenie zapoczątkowało jego przyszłą karierę hochsztaplera oraz rozrzutny styl życia – niebawem Cagliostro został oskarżony o sfałszowanie biletów teatralnych oraz testamentu, a po oszukaniu włoskiego złotnika Marano na 60 kawałków złota zmuszony był uciekać z miasta (Evans 1903: 526). Balsamo udał się zatem do Mesyny, gdzie spotkał alchemika Altotasa, zwanego również Althotasem, z którym wyruszył w podróż do Egiptu oraz na Maltę. Na Malcie podróżnikom udało się zdobyć zaufanie Pinto, Wielkiego Mistrza Kawalerów Maltańskich, który z ochotą objął ich swym patronatem, aby móc wspólnie poszukiwać kamienia filozoficznego. Po śmierci Altotasa, Cagliostro udał się do Neapolu, gdzie ożenił się ze słynącą z urody Lorenzą Serafiną Feliziani, córką brązownika. Para wspólnie wyruszyła w kolejną podróż, tym razem do Hiszpanii, Holandii oraz Niemiec, gdzie rzekomo miał zapoznać się z Zakonem Iluminatów oraz zostać jego agentem (Siemieński 1865). Para pojawiła się także i w Londynie, tym razem przedstawiając się jako hrabia Cagliostro oraz hrabina Feliciani; sam Cagliostro nie zawahał się przed rozsiewaniem plotek, jakoby miał być synem wspomnianego Wielkiego Mistrza Kawalerów Maltańskich oraz Księżniczki Trebizonde (Evans 1903: 528). Ponieważ zależało mu także na utrzymaniu wizerunku cudotwórcy i maga, nosił przy sobie dwie tajemnicze substancje: „Materia Prima”, przy pomocy której miał rzekomo dokonywać transmutacji metali w złoto oraz „Egipskie Wino”, które miało przedłużać jego życie. Miał także zostać inicjowany do wolnomularstwa w ramach masonerii błękitnej do loży Esperance Nr 369 (lub 289) w kwietniu 1776 r. (Evans 1903: 528), a 12 kwietnia 1776 r. – do francuskojęzycznej loży systemu Ścisłej Obserwy Templariuszowskiej (S.O.T.), w której spotykała się również liczna grupa Włochów (Alessandro Cagliostro 2019). Brak jednak dokumentów, które mogłyby potwierdzić te informacje. Wiadomo jednak, iż w listopadzie 1786 r. odwiedził Loge of Antiquity w Londynie (Alessandro Cagliostro 2019). W okresie londyńskim Cagliostro powziął zamysł założenia egipskiego rytu wolnomularskiego. Jego tajniki miał mu zdradzić egipski kapłan, sam Wielki Kopta masonerii Egiptu. Zgodnie z projektem założyciela, aby zostać inicjowanym w rycie masonerii egipskiej, należało spełnić trzy warunki: 1) wierzyć w istnienie Boga, 2) wierzyć w nieśmiertelność duszy, oraz 3) być uprzednio inicjowanym w ramach masonerii regularnej (Evans 1903: 528–529). Tym adeptom, którzy osiągnęli najwyższy stopień wtajemniczenia, mistrz masonerii egipskiej, nowy Wielki Kopta, czyli sam Cagliostro obiecywał zdolność przemiany metali w złoto, telepatię, spirytyzm, a także przedłużenie życia (Evans 1903: 528–529). Dzięki nowej inicjatywie Cagliostro zdobył sławę i odbył kolejne podróże, nie zawsze jednak kończące się dla niego pomyślnie. Odwiedziny w Rosji musiał zakończyć przed czasem na polecenie carycy Katarzyny II, zaś jego wizyta w Warszawie również nie okazała się sukcesem. Choć pseudo-mag próbował zachwycić warszawskie audytorium zorganizowanymi przez siebie seansami spirytystycznymi, eksperymentami alchemicznymi oraz inscenizacją przybycia z zaświatów egipskiego Wielkiego Kopty (Otorowski 2007), wkrótce został zdemaskowany przez stolnika koronnego, hrabiego Augusta Fryderyka Moszyńskiego i musiał salwować się ucieczką (Moszyński, 1997). Dopiero publiczność w Strasburgu okazała się mu przychylna, co zaowocowało budową siedziby loży egipskiej (Cagliostræum) oraz znajomością z kardynałem Louisem de Rohanem, który uczynił go swym protegowanym i wkrótce wprowadził na salony Paryża. Tam Cagliostro wywoływał duchy, demony i anioły oraz udzielał lekcji magii. Jednak w wyniku niepomyślnego zwrotu wydarzeń, trafił na pół roku do Bastylii. Stało się tak w związku z podejrzeniem go o udział w aferze naszyjnikowej na francuskim dworze królewskim, mającej na celu dyskredytację monarchini, Marii Antoniny. Ostatecznie udało mu się jednak obronić i odzyskać wolność, jednak proces sądowy doprowadził do zdemaskowania Cagliostra oraz do ujawnienia skali jego oszustw; przyczynił się do tego pamflet wspomnianego już hr. Moszyńskiego (Moszyński 1997; Photiadès 2012: 190–235). W rezultacie Cagliostro otrzymał zakaz prowadzenia praktyki „medycznej” oraz przeprowadzania rytuałów masońskich w Austrii, Niemczech, Rosji i Hiszpanii. Cagliostro zdecydował się wówczas na wyjazd do Rzymu, co było decyzją wyjątkowo nieprzemyślaną. W 1789 r. stanął tam przed Świętą Inkwizycją oskarżony o próbę założenia lóż masońskich w Państwie Kościelnym. Cagliostro, rozpaczliwie poszukując drogi ratunku w obliczu grożącej mu egzekucji, był gotów przyznać się do wszystkiego, czego się od niego zażąda. Zrozpaczony miotał się w swych zeznaniach, raz twierdząc, że ryt zainicjowanej przez niego masonerii egipskiej był tylko fasadą dla działań na rzecz destrukcji władzy królewskiej oraz kościelnej, by za chwilę zmienić zdanie i oświadczyć, że prawdziwym celem wolnomularstwa było szerzenie wiary katolickiej, dzięki czemu zyskał akceptację samego kardynała de Rohan, głowy kościoła we Francji.

Ostatecznie został uznany winnym takich przestępstw jak herezja, bluźnierstwo, rozpusta oraz szerzenie idei wolnomularskich i skazany na karę śmierci, którą zamieniono na dożywocie (Hayes 1910: 298–300). Cagliostro zmarł w lochach zamku w San Leon 26 sierpnia 1795 r. (Alessandro Cagliostro 2019). Akta z procesu Cagliostra, opracowane przez Marcello Barberiego, papieskiego prokuratora, przetłumaczono na liczne języki, w tym także i język polski. Przyczyniło się to do popularyzacji czarnej legendy masonerii oraz mitu o jej wszechwładzy i sekretnym wpływie wywieranym na wydarzenia polityczne, w tym zwłaszcza na rewolucję francuską. Zgodnie ze słowami Cagliostro, wolnomularze mieli dążyć do restytucji zakonu templariuszy oraz zemsty na władcach Francji.

Cagliostro dzięki zyskanemu rozgłosowi stał się tematem wielu dzieł kultury, w tym m. in. stanowił pierwowzór postaci Fausta w dramacie Goethego oraz Kalifalkszerstona w sztuce Obmanszczik autorstwa Katarzyny II (Otorowski 1997), a także pojawił się w kilku powieściach Aleksandra Dumasa. Co więcej, echa jego głośnego procesu przed Świętą Inkwizycją odnajdziemy również w polskich publikacjach, które błędnie powołują się na jego zeznania, jako wiarygodne świadectwa działalności masonerii. Przykładem jest Historia towarzystw tajnych autorstwa Feliksy Eger – podobnie jak Siemieński oskarża ona Cagliostro o to, że był agentem bractwa Iluminatów, którego celem (dzielonym z innymi tajnymi stowarzyszeniami) miało być wywołanie rewolucji, obalenie monarchii (Eger 1894: 99–111) oraz „przywrócenie panowania prawdziwej religji czyli Panowania Rozumu” (Eger 1894: 104). Do Iluminatów miał go wprowadzić hrabia de Saint-Germain. Eger powołuje się na Augustina Barruela (Eger 1894: 99), autora Historii jakobinizmu – publikacji hołdującej konspiracyjnej teorii dziejów, zgodnie z którą masoneria miała przygotować ogólnoeuropejski przewrót mający na celu unicestwienie chrześcijaństwa (Cegielski 2015: 42–44).

Katarzyna Rosiak

Literatura: Alessandro Cagliostro, [w:] archiwum Ars Quatuor Coronatorum, dostępne na stronie Grand Lodge of British Columbia and Yukon, http://freemasonry.bcy.ca/biography/esoterica/cagliostro_a/cagliostro_a.html, (dostęp: 29.07.2019); Cegielski T., 2015, Od papieskiej bulli do tabloidu. Krótki zarys dziejów antymasonizmu, „Hermaion”, nr 4, s. 37–52; Eger, F., 1894, Historia towarzystw tajnych. Dzieje wolnomularstwa (masonii), Kraków; Evans, H. R., 1903, Cagliostro – a study in charlatanism, “The Monist”, Vol. 13, No. 4 (July), s. 523–552, https://www-1jstor-1org-1000094wu89dd.han.buw.uw.edu.pl/stable/27899434, (dostęp: 29.07.2019); Gervaso R., 1992, Cagliostro: życie Giuseppe Balsama, maga i awanturnika, Warszawa; Hayes W. R., 1910, Cagliostro: the splendour and misery of a master of magic, London; Moszyński, A., 1997, Cagliostro zdemaskowany w Warszawie, „Ars Regia”, nr 6/1–2, (11–12), s. 83–104, http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Ars_Regia_czasopismo_poswiecone_mysli_i_historii_wolnomularstwa/Ars_Regia_czasopismo_poswiecone_mysli_i_historii_wolnomularstwa-r1997-t6-n1_2(11_12)/Ars_Regia_czasopismo_poswiecone_mysli_i_historii_wolnomularstwa-r1997-t6-n1_2(11_12)-s83-104/Ars_Regia_czasopismo_poswiecone_mysli_i_historii_wolnomularstwa-r1997-t6-n1_2(11_12)-s83-104.pdf, (dostęp: 29.07.2019); Otorowski M., 2007, Cagliostro w Warszawie. Alchemia lansu, Warszawa; Otorowski M., 1997, Cagliostro i „Obmanszczik” Katarzyny II, „Ars Regia”, nr 6/1–2, (11–12), s. 83–104, http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Ars_Regia_czasopismo_poswiecone_mysli_i_historii_wolnomularstwa/Ars_Regia_czasopismo_poswiecone_mysli_i_historii_wolnomularstwa-r1997-t6-n1_2(11_12)/Ars_Regia_czasopismo_poswiecone_mysli_i_historii_wolnomularstwa-r1997-t6-n1_2(11_12)-s11-21/Ars_Regia_czasopismo_poswiecone_mysli_i_historii_wolnomularstwa-r1997-t6-n1_2(11_12)-s11-21.pdf, (dostęp: 29.07.2019); Photiadès C., 2012, Count Cagliostro, London; Siemieński L., 1780, Cagliostro (w Warszawie), Poznań, https://pl.wikisource.org/wiki/Cagliostro_w_Warszawie, (dostęp: 29.07.2019).

Słowa kluczowe: Zakon Masonerii Egipskiej, masoneria, Iluminaci, antymasonizm, magia, Feliksa Eger