Cień ponurego Wschodu, zbiór felietonów autorstwa Ferdynanda Antoniego Ossendowskiego, ukazujący wpływ irracjonalizmu, okultyzmu, mistycyzmu, przesądów i wiary w magię na życie społeczne Imperium Rosyjskiego w przededniu rewolucji październikowej. Autor opisuje wpływ różnych wierzeń na światopogląd rosyjskiego ludu oraz elity. Teksty te noszą charakter sensacyjny, są nacechowane jednoznacznie pejoratywnie – ukazują wszystkie warstwy społeczeństwa rosyjskiego jako zdegenerowane. Obszerne fragmenty mają charakter ksenofobiczny: „Naród rosyjski historycznie i fizjologicznie jest zbliżony do narodów Wschodu, lecz przyjął od nich najbardziej ponure i zbrodnicze cechy. Jasne strony psychologji i moralności wschodnich ludów są obce Rosjanom, gdyż wymagają hartu i wzniosłości ducha” (Ossendowski 1923: 3–4). W pracy wszelkie praktyki okultystyczne – zarówno wiejskie czarostwo, jak i zainteresowanie elit wiedzą tajemną – mają tu służyć jako dowód etycznej degrengolady rosyjskiego społeczeństwa. Rosja z kart pracy Ossendowskiego jawi się jako przestrzeń kulturowa, której fundamentem jest przyjmujący rozmaite oblicza irracjonalizm.

Pierwsze rozdziały poświęcone są gusłom i rytuałom magicznym, mającym swoje źródła w słowiańskich wierzeniach przedchrześcijańskich oraz szamanizmie, praktykowanym na rosyjskiej wsi, a także sztuce rzucania uroków oraz trucicielstwu. Przedmiot opisu stanowią wiejskie wiedźmy – ich praktyki inicjacyjne, działalność i umiejętności, które autor wpisuje w szerszy kontekst czarnej magii i demonologii. Wiele miejsca autor poświęca rozbójnictwu lądowemu i morskiemu. W dalszej części pracy opisany zostaje wpływ okultyzmu i spirytyzmu na światopogląd rosyjskiej arystokracji (ukazanej jako uzależniona od narkotyków, dekadencka i zdegenerowana). Wyeksponowana zostaje rola Papusa – wybitnego okultysty, mistrza paramasońskiej organizacji martynistów, który ukazany jest jako niezwykle wpływowy autorytet wśród rosyjskich elit. Obszerny fragment poświęcony jest życiu, działalności, światopoglądowi i śmierci Grigorija Rasputina – syberyjskiego mistyka, który dzięki swojej charyzmie i domniemanym zdolnościom paranormalnym uzyskał ogromny wpływ na rodzinę carską. Ossendowski przedstawia kontrowersyjnego kaznodzieję jako ordynarnego prostaka, a zarazem czarnego maga o cechach diabolicznych, który opętał rosyjską elitę dzięki sztuce hipnozy. Przedmiotem analizy są rosyjskie sekty – chłyści i skopcy – oraz ich wpływ na życie społeczne Rosji, ze szczególnym uwzględnieniem przepowiedni głoszących rychłe nadejście apokalipsy (jak w przypadku tajemniczej sekty „samopodpalaczy”). W duchu ironicznym opisany zostaje kult dziury w ścianie, uprawiany rzekomo przez nienazwaną sektę z guberni permskiej. Konkluzją zbioru felietonów jest wyrażone przez autora przekonanie, że rewolucja październikowa stanowi emanację mrocznych aspektów rosyjskiej świadomości zbiorowej, oraz utrzymana w duchu apokaliptycznym wizja nadchodzącego powstania ludów Wschodu przeciw Zachodowi i cywilizacji chrześcijańskiej:

Bolszewizm toczy się dalej jak śnieżna kula i grozi już nie tylko propagandą swoich haseł, lecz miljonami zgłodniałych, zrozpaczonych i zdziczałych ludzi, których może rzucić na Zachód; grozi „obudzoną Azją”, w której wzniecił już pożar, a płomień będzie tam miał obfitą strawę: – 800.000.000 ludzi! – którzy zacisnęli zęby i pięści, gdy podstępny bolszewizm i komunizm, ukrywszy swe hasła prawdziwe, usłużnie szeptał:

 – Dalejże przeciwko białej rasie! Precz z cywilizacją chrześcijańską! My – z wami!

 O tem już teraz nie szepcą, lecz mówią głośno i poważnie w Tybecie, Indjach, Mongolji i Chinach.

 O tym dniu zemsty śpiewają Kirgizi, Kałmucy, Dżungarzy, Buriaci, Tatarzy i wodzowie odważnych chińskich chunchuzów...

 Słyszałem te pieśni ponure i grozą tchnące na płaszczyźnie Cajdamu, na spadkach Bogdo-Ułu, na leśnym Tannu-Oła i na środkowej Hwang-Ho....

 Do tego dąży tymczasem niefortunnie zaczęta „walka”, rewolucja rosyjska, rewolucja koczowników, samobójców, czarowników, wiedźm, chłystów i różnych innych, „biesów”, prawie apokaliptycznych, potworów... (Ossendowski 1923: 151–152).

Przemysław Sieradzan

Literatura: Ossendowski F. A., 1923, Cień ponurego Wschodu, Warszawa.

Słowa kluczowe: Ossendowski, wiedźmy, Papus, Rasputin, gusła, magia, arystokracja, sekty, chłyści, skopcy