Jan Hieronim Hempel, filozof ezoteryczny, działacz polityczny, publicysta, spółdzielca. Urodził się 3 maja 1877 r. we wsi Prawda w pow. łukowskim. Syn Józefa i Heleny z domu Krzyżanowskiej. Wnuk Jana Hempla, wybitnego geologa i Hieronima Krzyżanowskiego, profesora prawa na uniwersytecie w Petersburgu.  Porzucił gimnazjum i rozpocząć naukę w szkole rzemieślniczej, którą skończył w 1895 r. jako ślusarz. Nigdy nie uzyskał formalnego wykształcenia średniego i wyższego. W rezultacie konfliktu światopoglądowego zerwał kontakty z rodziną. Pracował przez 5 lat jako technik melioracyjny, zdobywając w wolnym czasie wiedzę w zakresie nauk humanistycznych i języków obcych.

W latach 1903–1910 podróżował po świecie. Przy budowie kolei Wschodnio-Chińskiej pełnił funkcję mierniczego, później pracował na statkach – odwiedził Japonię, Indie i Włochy.  W lutym 1904 r. przybył do Parany w  Brazylii, gdzie został nauczycielem dzieci polskich osadników. Od końca 1904 r. redagował wychodzące w Kurytybie pismo „Polak w Brazylii”. Wtedy napisał swoje pierwsze dzieło Kazania polskie,  które było wyrazem głębokiej krytyki chrześcijaństwa z pozycji antropocentrycznej doktryny ezoterycznej, postrzegającej człowieka-twórcę jako pośrednika między transcendentnym światem duchowym i materialnym. Praca ta utrzymana była w duchu swoistego mesjanizmu a rebours, przypisującego narodowi polskiemu misję uwolnienia ludzkości od chrześcijaństwa. Od 1908 r. przebywał w Paryżu, gdzie zbliżył się do środowisk anarchistycznych, w swoich artykułach propagował idee syndykalistyczne. W tym okresie napisał Kazania piastowe – kolejny antychrześcijański manifest, sformułowany z pozycji nietzscheańsko-anarchistycznych i ultraindywidualistycznych. W 1910 r. Hempel powrócił do Polski.  W Lublinie objął stanowisko redaktora „Kuriera Lubelskiego”, jednak wkrótce został zmuszony do rezygnacji. Jesienią 1911 r. wrócił do Paryża, gdzie wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej-Lewicy. W maju 1912 r. ponownie przyjechał do Polski, angażując się w działalność socjalistyczną, spółdzielczą i oświatową (do jego wychowanków należał młody Bolesław Bierut).

W 1914 r, wydał w Lublinie swą pracę Bohaterska etyka Ramajany, będącą krytyką religijności judeochrześcijańskiej (kojarzonej z niewolnictwem i biernością) i apologią duchowości indoeuropejskiej (utożsamianej z wolnością i heroizmem). Pisywał artykuły poświęcone polityce, filozofii i religii. Za publicystykę polityczną skazany na rok więzienia w 1914 r., uciekając przed karą, przekroczył nielegalnie granicę Królestwa Polskiego (kongresowego) i udał się do Krakowa. Wstąpił do Legionów Polskich, lecz odmówił złożenia przysięgi na wierność cesarzowi austrowęgierskiemu i został internowany jako poddany cesarza rosyjskiego.

Od 1918 r. Jan Hempel zaangażował się w działalność w ruchu socjalistycznym. W tym okresie w jego publicystyce przestały pojawiać się wątki ezoteryczne.

Po wojnie Jan Hempel angażuje się w ruch spółdzielczy i oświatowy. W 1920 r. zaczął aktywną działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej, po konflikcie z jej liderami w 1922 r. wstąpił do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (przekształconej później w Komunistyczną Partię Polski). Tłumacz prac filozoficznych i religioznawczych (Karol Kautsky, Piotr Kropotkin, William James). Od 1927 r. członek Sekretariatu Krajowego KPP. Wielokrotny więzień polityczny władz sanacyjnych. W okresie działalności politycznej odcinał się od wcześniej głoszonych ezoterycznych przekonań. W 1931 r. zwolniony za kaucją z więzienia, uciekł na emigrację – najpierw do Niemiec, później (w 1932 r.) do ZSRR, gdzie przybrał nową tożsamość i pseudonim „Jan Wiślak”. Publikował w polskojęzycznej prasie wydawanej w ZSRR, był redaktorem czasopisma literackiego „Kultura Mas”. W styczniu 1937 r. aresztowany pod fałszywymi zarzutami, skazany na śmierć i rozstrzelany 2 września tego samego roku. Skremowany i pochowany na Cmentarzu Dońskim w Moskwie. W 1956 r. został pośmiertnie rehabilitowany.

Przemysław Sieradzan

Literatura: Tych F., 1960/61, Hempel Jan Hieronim (1877–1937), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. IX, Wrocław-Warszawa-Kraków, s. 380–382; Tomasiewicz J., wykład „Jan Hempel  między nietzscheanizmem, patriotyzmem i socjalizmem – neopoganizm Jana Hempla (przed I wojną światową)”, https://www.youtube.com/watch?v=QdgOO5HOiOM (dostęp 03.01.2018).

Słowa kluczowe: masoneria, Bohaterska etyka Ramajany, PPS, KPP, Kazania polskie