Teozofja, z greckiego – mądrość boska w sensie: mądrość posiadana przez „bogów”-wtajemniczonych. W najogólniejszem pojęciu jest to zespół doktryn zarówno religijno-filozoficznych, jak i naukowo-przyrodniczych, który według prastarej tradycji stanowił treść podsta­wową wszystkich wielkich religij świata. Zespół ten dotyczy naj­istotniejszych zagadnień życia ludzkiego, jego sensu i celu, miejsca człowieka we wszechświecie i jego stosunku do Bóstwa, rozumia­nego raczej przyrodniczo jako Kosmiczna Nadświadoma Energja, nie zaś teologicznie jako Osobowy Stworzyciel i Sędzia. Po raz pierwszy termin teozofja użyty został przez założyciela i ojca duchowego szkoły neoplatońskiej Ammoniosa Sakkasa z Aleksandrji w III w. po Chrystusie. Szkoła ta była próbą uzgodnienia i scalenia wielu ówczesnych kierunków myśli filozoficzno-religijnej w jeden wszech­ogarniający systemat moralności o podbudowie metafizyczno-mistycznej. Neoplatonizm, reprezentowany przez uczniów Ammoniosa Sakkasa – Plotyna (203–270) a później Porfirjusza (232–304) i Jamblicha wreszcie Proklosa (410–485), jest najbliższą nam chronolo­gicznie próbą przedstawienia teozofji jako systemu ontologji i etyki, łącznie z próbami uzasadnienia mistycznej teorji poznania („Enneady” Plotyna). Starszem znacznie i dużo obfitszem źródłem tradycji teozoficznej, znanej na Wschodzie pod nazwą Brahma-Vidyâ, są systematy filozoficzne Indyj i niezliczone księgi święte ze słynnemi Upaniszadami na czele, a więc monistyczna Wedanta (Advaita) Śankaraczarji, Sânkhya Kapili i – obracająca się głównie w dziedzinie eksperymentalnej psychologji — Yoga Patandżali'ego. Podwalinę do usta­lenia współczesnego pojęcia teozofji stworzyła H. P.  B ł a w a t s k a  swemi epokowemi dziełami „Izys Odsłonięta” i „Doktryna Tajemna”. Większość zaś obecnych nauk teozoficznych znana jest głównie z licznych popularyzacyj i opracowań poszczególnych zagadnień przez dra  A n n i e  B e s a n t  i jej najbliższego współpracownika, okultystę-jasnowidza K a  ro l a  L e a d b e a t e r a.

Nauki współczesnej teozofji przedstawiają się w fragmentarycznem streszczeniu następująco: Naszym wszechświatem, w szczegól­ności naszym systemem słonecznym, zaludnionym przez szereg kró­lestw przyrody, rządzi powszechne prawo ewolucji, przyczem ta ewolucja rozumiana jest jako wydobywanie coraz nowszych, szer­szych i skuteczniejszych władz poznawczych i czynnych – jako po­stęp ku coraz pełniejszemu poznaniu świata i doskonalszemu wyko­rzystaniu sił przyrody w harmonji z coraz więcej kompiikującemi się potrzebami życiowemi, poznawczemi i twórczemi istot żywych. Roz­wój jednostki ludzkiej odbywa się poprzez szereg kolejnych wcieleń ziemskich jego nieśmiertelnej jaźni (ego), obleczonej w niezniszczalną poprzez cały olbrzymi cykl istnień powłokę, zwaną technicznie „cia­łem przyczynowem”, albo „karmicznem”. Doktryna ta, nawiasem mó­wiąc, wyklucza popularne na Wschodzie wierzenie w metempsychozę, czyli wędrówkę duszy ludzkiej poprzez ciała zwierząt. Całym prze­biegiem procesu ewolucyjnego na kuli ziemskiej rządzą – posługując się doskonałą znajomością praw i opanowaniem sił przyrody – t. zw. Starsi Bracia ludzkości, tworzący Wielkie Białe Braterstwo. Są to poprostu nadludzie, wtajemniczeni, którzy wyzwolili się z pod prawa inkarnacji i przestali gromadzić „przyczyny i skutki" (karma). Ogłoszona przez Tow. Teozoficzne literatura, dotycząca etyki teozoficznej i okultystycznej, zawiera m. i. wskazówki i warunki dla uczniów okultyzmu, pragnących wejść z Mistrzami Wielkiego Białego Bra­terstwa w kontakt bezpośredni. Sensem moralnym tej etyki jest wej­ście ucznia na t. zw. „ścieżkę”, czyli drogę ewolucji, przyśpieszonej znacznie celowo skierowanym wysiłkiem. W tem miejscu zaczyna się to, co zwie się ezoteryzmem teozofji.

BIBLJOGRAFJA: H. P. Blavatsky: Key to Teosophy; C. Jinarajadasa: First Principles of Theosophy; Annie Besant: A study in Consciousness, The Masters and the Path; Blavatsky: Isis Unveiled, The Secret Doctrine, Light on the Path and Karma – i wiele innych dzieł różnych autorów, przełożonych również na język polski.

Źródło: Gleic Alojzy Krzysztof, 1936, Glossarjusz okultyzmu z przedmową Józefa Świtkowskiego, Kraków, Bibljoteka „Lotosu” nr 3, s. 79–80.

* hasło zacytowano bez zmian w stosunku do oryginału.  

Słowa kluczowe: Glossarjusz okultyzmu, Gleic