Filozofia ezoteryczna Indii, Chatterji Jagadish Chandra (a.k.a Brahmacharin Bodhabhikshu, daty nieznane); książka zawiera zapis wykładów, jakie autor wygłosił w Brukseli, w maju 1898 r. (Chatterji 1898, 1903, 1911), wydanych pierwotnie w języku francuskim (Chatterji 1898), ale opracowanych najprawdopodobniej na podstawie nieopublikowanych i krążących w odpisach wersji w języku angielskim (Chatterji 1898, 1903). Książka jest wprowadzeniem do „tajemnej wiedzy jogów” na temat natury człowieka, pokazuje mechanizmy rządzące jego funkcjonowaniem (karman, samsara), opisuje jego miejsce we wszechświecie, wyjaśnia, czym wszechświat jest, w jaki sposób powstał i jaki jest cel jego istnienia. W ostatnim rozdziale autor pokazuje „ścieżkę doskonałości” czyli, jak sam mówi, zastosowanie opisanych wcześniej nauk w praktyce tak, aby możliwe stało się połączenie z Absolutem bez konieczności rezygnacji w zaangażowanie w działanie w świecie. Chatterji charakteryzuje trzy podstawowe ścieżki: trudną i przez to dostępną dla nielicznych drogę „poznania abstrakcyjnego”, łatwiejszą i bardziej uniwersalną „ścieżkę uczuć religijnych lub czynnego samooddania” oraz powszechną, dostępną dla każdego, „drogę oczyszczenia” czyli karma jogę. Wszystkie trzy są, jak podkreśla autor, opisane w Bhagawadgicie i tekst ten należy traktować jako ich podstawową wykładnię. We wstępie do polskiego wydania książki podkreślono, że wykłady te wyjaśniają „tajemne znaczenie nauki Braminizmu”, a w sposób szczególny koncentrują się na jodze, która jest nauką „udzielającą metody dla przyśpieszenia naturalnego biegu ewolucyj Ducha, na mocy tegoż prawa, przez które żeglarz doświadczony i umiejętny, prędzej doścignie przeciwległego brzegu, niż trzcinka miotana falami” (Chatterji 1911: VI). Wizja jogi przedstawiona przez Chatterji'ego ma charakter synkretyczny. Jest to w istocie teozoficzna interpretacja neowedanty, uzupełniona mocno wyeksponowanym elementem pobożnościowym (bhakti). Książka cieszyła się znaczą popularnością w kręgach teozoficznych. Poza wersją francuską i nieoficjalną angielską szybko doczekała się przekładów m.in. na język niemiecki (Die Geheim-Philosophie Der Indier, 1898), holenderski (Esoterische wijsbegeerte – Voordrachten te Brussel gehouden, 1904) czy portugalski (Philosophia esotérica da Índia, 1917). W Polsce książka ukazała się w dwóch niezależnych, dokonanych na różnych podstawach, przekładach: 1) J. O. Chatterji (Brāhma-charin Bodhabhiskhu), Filozofia Ezoteryczna Indyi wedle Vedanty (Uttara Mimāmsa), przeł. z franc. Hanna Krzemieniecka, Gebethner, Warszawa 1911; druk: Druk L. Bilińskiego i W. Maślankiewicza; seria: „Biblioteka Teozoficzna”, 112 stron; 2) J. C., Chatterji, Filozofja ezoteryczna Indji, przeł. z angielskiego B.[arbara] C.[zerwijowska], nakładem Spółdzielni Wydawniczej „Adyar”, Królewska 25 m.3, Warszawa 1926; Druk. M. S. Wojsk.; 144 strony.

Spis treści (za wydaniem polskim z 1926 roku): I. O ustroju człowieka/ II. O względnej trwałości pierwiastków stanowiących człowieka/ III. O analizie wszechrzeczy/ IV. O procesie przejawienia wszechświata/ V. O procesie przejawienia wszechświata (ciąg dalszy). O reinkarnacji/ VI. O reinkarnacji (ciąg dalszy)/ VII. Karma/ VIII. Karma (ciąg dalszy)/ IX. Ścieżka doskonałości. 

Informacje o autorze książki są skąpe. Chatterji był badaczem i popularyzatorem tradycji indyjskiej. Jest znany przede wszystkim jako autor jednego z pierwszych systematycznych wykładów na temat śiwaizmu kaszmirskiego (Chatterji 1914), wprowadzenia do filozofii njaji (nyāya) i waisiesziki (vaiśeṣika) (Chatterji 1912), a także popularnego wykładu poświęconego tradycji wedyjskiej, jako podstawowej drogi życiowej hindusów (Chatterji 1931). Był blisko związany z Towarzystwem Teozoficznym. Przez jakiś czas pracował nawet w jego siedzibie głównej w Londynie (Willson 1897: 184)

Agata Świerzowska

Literatura: Chatterji J.-C., 1898, La philosophie ésotérique de l'Inde, Bruxelles; Chatterji J.-C., 1903, La philosophie ésotérique de l'Inde, Paris, on-line: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5580062h/f9.image [marzec 2018]; Chatterji J. C., 1926, Filozofja ezoteryczna Indji, przeł. B.[arbara] C.[zerwijowska], Warszawa; Chatterji J. C., 1912, Hindu realism: being an introduction to the metaphysics of the Nyâya-Vaisheshika system of philosophy, Allahabad; Chatterji J. C., 1914, Kashmir Shaivaism, Srinagar; Chatterji J. C., 1931, The Wisdom of the Vedas, Wheaton, Ill., Madras, London; Chatterji J. O. (Brahma-charin Bodhabhiskhu), 1911, Filozofia ezoteryczna Indyi wedle Vedanty (Uttara Mimamsa), przeł. H. Krzemieniecka, Warszawa; Willson A. J., 1897, Mrs. Besant's American Tour, „The Theosophist”, t. 19, nr 3 (grudzień), s. 182–184.

Słowa kluczowe: Jagadish Chandra Chatterji, teozofia, joga, karma joga, wedanta, Bhagawadgita