Eleusis: czasopismo Elsów, pismo wydawane z inicjatywy Wincentego Lutosławskiego w latach 1903–1911 jako organ i wykładnik ideowy założonego przezeń Stowarzyszenia Patriotyczno-Religijnego „Eleusis”. Pismo było przeznaczone głównie dla członków Stowarzyszenia – Elsów. W zamierzeniu Lutosławskiego czasopismo miało funkcjonować jako rodzaj przewodnika, w którym zamieszczano materiały informacyjne, a także formacyjne (instrukcje, wskazówki, wartościowe teksty) oraz publikowano wiadomości na temat bieżącej działalności i osiągnięć Stowarzyszenia (sprawozdania z kursów robotniczych i zebrań, streszczenia wykładów itp.). Na łamach pisma członkowie Stowarzyszenia i osoby biorące udział w wydarzeniach organizowanych i prowadzonych przez Elsów dzielili się także własnymi doświadczeniami i informowali o odniesionych sukcesach. Świadectwa te są szczególnie ważne, ponieważ pokazują, w jaki sposób prowadzono w Stowarzyszeniu „pracę narodową” – realizowano i wprowadzano w życie wskazówki opracowane przez Lutosławskiego, jak ściśle łączono edukację patriotyczną z pracą nad ciałem i duchem, stosując właściwą dietę, zachowując wskazania higieniczne, podejmując ćwiczenia fizyczne i psychofizyczne, utrzymując ścisły rytm pracy i odpoczynku, podejmując aktywności intelektualne (nauka czytania, pisania, studiowanie pism Wieszczów itp.), a wszystko po to, by „wychować prawdziwych przewodników ludu, którzyby nie stracili tego, co jest ludu potęgą, lecz owszem rozwinęli i uszlachetnili – a zyskali nowe siły, jakie daje uświadomienie narodowe obok kształcenia umysłu” (Lutosławski 1907: 141). Czasopismo rozprowadzano wśród członków „Eleusis” i jego sympatyków, stąd zasięg pisma był niewielki (choć każdy zainteresowany mógł pismo nabyć: czy to w księgarni, czy w siedzibie Stowarzyszenia „Eleusis” w Krakowie). Eleusis tworzyły osoby najmocniej zaangażowane w działalność Stowarzyszenia. Poza Lutosławskim byli to: Szczęsny Turowski, Stanisław Witkowski, Tadeusz Dąbrowa (Tadeusz Strumiłło), Stanisław Pigoń, Wanda Peszyńska. Pismo zostało pomyślane jako rocznik, ale ukazywało się w nieregularnych odstępach czasu.

W latach 1903–1910 ukazało się sześć tomów pisma:

T. I: red. Szczęsny Turowski; druk: Anczyc i Spółka w Krakowie; dystrybucja: Gebethner i Sp.; Kraków 1903, s. 367; dostępny on-line: http://www.wbc.poznan.pl/publication/168759. Autorem wszystkich tekstów zamieszczonych w tomie jest Lutosławski (piszący pod pseudonimami: m. in. Klimak, Ksiądz Robak, Egol, Els, Kowal, Ariel, Jarema). W tomie zamieszczono m. in.: sprawozdanie z działalności Stowarzyszenia, obszerny traktat o naturze i duszy kobiety oraz sposobach jej kształtowania tak, aby zmierzała ku doskonałości i mogła służyć „sprawie narodowej” (tu pojawiają się szczegółowe wskazówki dotyczące ćwiczeń oddechowych, psychofizycznych, fizycznych, jak również zalecenia dietetyczne i higieniczne, które Lutosławski włączył do podręcznika Rozwój potęgi woli); analizę poglądów trzech wieszczów oraz Andrzeja Towiańskiego w perspektywie „sprawy narodowej”; szczegółowe omówienie zadań i sposobów pracy Elsów. 

T. II: red. Stanisław J. Witkowski; druk: Anczyc i Spółka w Krakowie; dystrybucja: Gebethner i Sp.; Kraków 1907, s. 228; dostępny on-line: http://www.wbc.poznan.pl/publication/168759.W tomie zamieszczono m. in.: artykuły dotyczące propagowanej przez Towarzystwo poczwórnej wstrzemięźliwości (od alkoholu, tytoniu, hazardu, seksu), Statut Stowarzyszenia „Eleusis”, Sprawozdanie z Walnego Zebrania i Ogólnego Zjazdu. W tomie tym obszerny jest „Dział sprawozdań i korespondencji”, w którym zamieszczono szczegółowe relacje z kursów robotniczych organizowanych przez prowadzoną przez Lutosławskiego Wszechnicę Mickiewiczowską. Opublikowano tu również wybrane wypracowania uczniów jako dowód na skuteczność proponowanych metod. W tomie ukazała się także część pierwsza artykułu autorstwa Lutosławskiego pt. „Joga, czyli rozwój potęgi woli”. Jest to wstępna wersja podręcznika Rozwój potęgi woli. W artykule opisano przede wszystkim praktyczne wskazówki mające zachęcić czytelników do samodzielnego eksperymentowania z opracowaną przez Lutosławskiego metodą.

T. III i IV: red. Tadeusz Dąbrowa (Tadeusz Strumiłło); druk: Anczyc i Spółka w Krakowie; dystrybucja: Gebethner i Sp.; Kraków 1908, s. 538; dostępny on-line: http://www.wbc.poznan.pl/publication/168759. W tomie zamieszczono m. in.: nekrolog Stanisława Wyspiańskiego i hymn Vieni creator jego autorstwa; sprawozdania z działalności Stowarzyszenia „Eleusis” za rok 1907/1908; obszerny artykuł „Powstania polskie”, który przygotował Lutosławski oraz tekst Pigonia „Słowacki w epoce przełomu”. Znacznie rozbudowany jest „Dział abstynencki”, w którym wydrukowano artykuł Lutosławskiego (jako Elinar) „Wstrzemięźliwość jako środek narodowej organizacji” oraz Witkowskiego (jako Nów) „Dzieje ruchu antyalkoholicznego w Polsce w XIX wieku”. W tomie wydrukowano także wiele sprawozdań z rekolekcji, kursów, spotkań oraz listy członków i sympatyków „Eleusis”. W tym numerze pisma znalazła się również część druga artykułu Lutosławskiego pt. „Joga, czyli rozwój potęgi woli”, a także omówienie broszury autorstwa Williama Jamesa pt. „The Energies of Man” (James 1907). Broszura ta zawiera wykład inauguracyjny, który James wygłosił 28 grudnia 1906 r. podczas forum American Philosophical Association w Columbia University. Został on przygotowany na podstawie listów, które Lutosławski pisał do psychologa i w których szczegółowo opisywał swoje pozytywne doświadczenia z praktykowania jogi. W artykule James zacytował kilka długich fragmentów dwóch listów Lutosławskiego (z 4 kwietnia 1904 r. oraz 6 grudnia 1905 r.) jako przykład i dowód na to, że każdy człowiek dysponuje ogromnymi pokładami sił, których zwykle nie tylko nie wykorzystuje, ale nawet ich sobie nie uświadamia. Siły te mogą ujawnić się spontanicznie w chwilach kryzysu czy podniecenia, a mogą być świadomie uruchomione przy użyciu określonych praktyk ascetycznych, w tym jogi. W omówieniu opublikowanym w Eleusis zamieszczono przekłady zacytowanych przez Jamesa fragmentów listów Lutosławskiego. Opublikowane w Eleusis fragmenty zostały także wydrukowane w formie artykułu pt. „Energje ludzkie” w miesięczniku „Odrodzenie” (1921 /1, s. 15–18).

T. V: red. Stanisław J. Witkowski; druk: Anczyc i Spółka; dystrybucja: Gebethner i Sp.; Kraków 1909, s. 276, dostępny on-line: http://www.wbc.poznan.pl/publication/168759. Tom ten ma charakter jubileuszowy, został przygotowany z okazji setnej rocznicy urodzin Juliusza Słowackiego. W numerze zamieszczono pięć artykułów, w których opisano życie i twórczość Wieszcza, w sposób szczególny skoncentrowano się na mistycznym wymiarze/ filozofii mistycznej jego dzieł. Tom zamykają refleksje Elsów nad własnym stosunkiem do Słowackiego i jego utworów.

T. VI: red. Tadeusz Dąbrowa (Tadeusz Strumiłło); druk: drukarnia „Polonia” we Lwowie; dystrybucja: Księgarnia H. Altenberga we Lwowie; Lwów 1911, s. 260. Tom został wydany jako „Pamiętnik Sejmu Filareckiego w Kosowie w 1910”. W tomie zamieszczono bardzo obszerne i szczegółowe sprawozdanie z Sejmu Filareckiego, który odbył się w dniach 19 lipca–5 sierpnia 1910 r. w Kosowie na Pokuciu. Wyczerpująco omówione wszystkie przedstawione referaty (tezy) oraz towarzysząca im dyskusję. W tomie wydrukowano także historię Stowarzyszenia „Eleusis” oraz omówiono jego działalnośc w latach 1908–1911. W „Dziale korespondencji” opublikowano listy uczestników Sejmu zawierające ich refleksje na temat tego wydarzenia: podejmowanych tematów, atmosfery, przebiegu spotkania.

W tomie VII planowano zamieścić relacje z działalności prowadzonej przez członków „Eleusis” wśród robotników, a także sylwetki i refleksje tych z nich, którzy z oferty Stowarzyszenia skorzystali i podjęli pracę nad rozwojem własnym, a także działania na rzecz odrodzenia kraju. Redaktorem tomu miał być Pigoń. Wybuch I wojny światowej uniemożliwił jednak wydanie tomu.

Agata Świerzowska

Literatura: Lutosławski W., 1907, Sprawozdanie z kursów robotniczych Wszechnicy Mickiewicza odbytych w Krakowie od listopada 1906 do lipca 1907, [w:] „Eleusis. Czasopismo Elsów”, red. S. Witkowski, t. II, s. 137–196; James W., 1907, The Energies of Man, „Science”, nr 635, s. 321–332; James W., 1921, Energje ludzkie, „Odrodzenie”, z. 1, s. 15–18; Podgórska T., 1999, Stowarzyszenie Patriotyczno-Religijne Eleusis w latach 1902–1914.

Słowa kluczowe: Wincenty Lutosławski, Eleusis, Elsowie, James, Rozwój potęgi woli