Sven Anders Hedin, (ur. 19 lutego 1865 roku w Sztokholmie, zm, 26 listopada tamże), szwedzki podróżnik, geograf, kartograf, pisarz, publicysta. 

Biografia. Pochodził ze sztokholmskiej rodziny mieszczańskiej. Studiował mineralogię, geologię i zoologię na Uniwersytecie w Uppsali, a następnie na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie, gdzie jego nauczycielem był wielki niemiecki geograf Ferdinand Freiherr von Richthofen. Studia zakończył doktoratem uzyskanym w 1892 r. W latach 1894–1908 odbył trzy podróże do Azji Centralnej, podczas których stworzył pionierskie mapy Turkiestanu Chińskiego (Xinjiangu) oraz Tybetu. Podczas swoich podróży prowadził również badania archeologiczne i kulturoznawcze. W 1902 r. został ostatnim Szwedem, któremu przyznano tytuł szlachecki. Dzięki swoim brawurowym podróżom, precyzyjnym mapom nieznanych wcześniej ziem i pasjonującym relacjom szybko zyskał światową sławę i uznanie jako jeden z najwybitniejszych znawców Azji Centralnej i Tybetu. Jako jeden z najsłynniejszych szwedzkich uczonych swoich czasów, wszedł w skład Akademii Noblowskiej.

W 1923 r. Sven Hedin odbył podróż okołoziemską, której centralnoazjatycki odcinek pokonał samochodem ciężarowym, co było wówczas wyczynem pionierskim. Swoją trasę Pekin-Harbin-Mukden-Ułan Bator-Ułan Ude opisał później w pracy Von Peking nach Moskau.  W latach 1927–1932 roku kierował kilkuetapową wyprawą badawczą na pustynię Gobi i do Xinjiangu. W 1935 r., w dniu swoich siedemdziesiątych urodzin podczas uroczystej ceremonii w Nankinie (podczas której otrzymał Order Jadeitowy z rąk Jiang Kaisheka) zakończył swoją pięćdziesięcioletnią aktywność podróżnika. Posiadał tytuły doktora honoris causa uniwersytetów w Oxfordzie, Cambridge, Wrocławiu, Rostocku,  Heidelbergu, Uppsali i Monachium.

Jego publikacje tybetologiczne ukazywały się w czasopiśmie „Journal of Urusvati Himalayan Research Institute of Roerich Museum” wydawanym przez ośrodek badawczy prowadzony przez rodzinę Roerichów.

Sven Hedin pisał i publikował w języku niemieckim. Przez całe swoje dorosłe życie był germanofilem i sympatykiem idei pangermańskich. Choć nie był narodowym socjalistą, od lat trzydziestych wyrażał poparcie i zrozumienie dla polityki Trzeciej Rzeszy. Na 75-lecie urodzin wręczono mu Order Orła Niemieckiego – odznaczenie, przyznawane obcokrajowcom uznawanych za przyjaciół Niemiec. Należy w tym miejscu dodać, że swoje ścisłe kontakty z elitami Trzeciej Rzeszy niejednokrotnie wykorzystywał dla ratowania przed zagładą wybitnych uczonych żydowskiego pochodzenia.

Wyraźne i nieskrywane sympatie pronazistowskie doprowadziły do marginalizacji Svena Hedina w środowisku naukowym po II wojnie światowej.

Sven Hedin nie zawarł związku małżeńskiego. Nie miał dzieci. Przez całe życie pozostawał religijnym luteraninem.  

Spór z Ferdynandem Ossendowskim. Podczas tej części podróży dookoła świata, która wiodła przez Stany Zjednoczone, Sven Hedin zakupił bestsellerową powieść Ferdynanda Ossendowskiego Beasts, Men and Gods, będącą zbeletryzowanym opisem ucieczki polskiego pisarza z Syberii przez bezdroża Azji Centralnej. Zainteresowanie Svena Hedina wzbudził zwłaszcza fragment powieści poświęcony rzekomej wyprawie autora z Mongolii do północno-wschodniego Tybetu i z powrotem. W przekonaniu Svena Hedina, fragment ten zawierał wiele błędów faktograficznych: niezgodnie z prawdą opisana została topografia Tybetu (błędy miały charakter fundamentalny), a podróż miała trwać niewyobrażalnie krótko. Na podstawie tych spostrzeżeń Sven Hedin, znakomity znawca opisywanych w powieści terytoriów,  doszedł do wniosku, że Ossendowski nigdy nie  był w Tybecie, a opis jego rzekomych peregrynacji po Azji Centralnej stanowi mistyfikację. Swoje argumenty przedstawił najpierw w jednym z rozdziałów pracy Von Peking nach Moskau, a następnie rozwinął w wydanej w 1925 r. książce Ossenowski und Wahrheit (Ossendowski i prawda).

Polemika między obydwoma autorami trwała przez kilka lat, podsycana przez amerykańskich wydawców bestselleru Ossendowskiego świadomych faktu, że skandal służy podtrzymaniu zainteresowania książką. Odpowiedzi Ossendowskiego na argumenty Hedina miały niejednokrotnie charakter niemerytoryczny: „Moja pierwsza książka Beasts, Men and Gods, za którą agenci Rosji Sowieckiej oferowali mi znaczną sumę w razie jej nieopublikowania, jest obecnie obiektem ataków Svena Hedina oraz innych ludzi, którzy są na służbie Rosji Sowieckiej”.

Okultystyczny wymiar sporu. W rozdziale XII pracy Ossendowski i prawda zatytułowanym „Ujawniona tajemnica tajemnic. Ossendowski jako plagiator” Hedin zarzuca Ossendowskiemu, że rozdział książki W krainie ludzi, zwierząt i bogów zatytułowany „Tajemnica tajemnic”, będący w istocie jej dramatycznym punktem kulminacyjnym, został skradziony z dzieła Alexandre Saint-Yves d’Alveydre’a Misja Indii w Europie. Hedin twierdzi, że słowa, przypisywane przez Ossendowskiego spotkanym przez niego tybetańskim lamom, w istocie pochodzą z dzieł francuskiego markiza-okultysty. Na potwierdzenie swoich słów szwedzki podróżnik konfrontuje poszczególne fragmenty dzieł Ossendowskiego i Saint-Yvesa, wykazując ogromne podobieństwa treści, przede wszystkim dotyczących opisu podziemnego królestwa Agartha (u Ossendowskiego – Agharti), zamieszkiwanego przez tajemniczą rasę mędrców. Hedin opisuje szereg zbieżności, które łatwo można odkryć w obu tekstach – w obu przypadkach mamy do czynienia z opisem podziemnej krainy, wejście do której znajduje się na ziemi. Lokalizacja tego miejsca jest pilnie strzeżoną tajemnicą, której zdradzenie obłożone jest klątwą i surowymi karami. W obu tekstach przedstawiony jest opis potężnych, długowiecznych mędrców, dysponującymi zdolnością wpływania na losy świata (zob. Synarchia).

Przemysław Sieradzan

Literatura: Hedin S., 2014, Ossendowski a prawda, tłum. A. Polończyk, Olsztyn; Hedin S., 1899, Through Asia, New York; Hedin S., 1924, Von Peking nach Moskau, Leipzig; “Journal of Urusvati Himalayan Research Institute of Roerich Museum”, 1929/1930, Volume 3.

Słowa kluczowe: Ferynand Ossendowski, Agartha, Tybet