Bogumił Jasinowski, (1883–1969), historyk filozofii, historyk kultury i nauki, prawnik; zajmował się także zagadnieniem gnostycyzmu i manicheizmu. Urodził się w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej; jego ojciec Izydor Jasinowski był adwokatem i publicystą.

Wykształcenie i kariera naukowa. Jasinowski studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1901–1905, a następnie na uniwersytecie w Charkowie (1909–1910), które tu ukończył. W latach 1906–1909 uczęszczał na zajęcia z filozofii na uniwersytecie w Berlinie i Monachium. Studia filozoficzne kontynuował w Zurichu w latach 1913–1916; tu w 1916 r. uzyskał doktorat na podstawie rozprawy na temat wczesnych pism metafizycznych Leibniza: Die analytische Urteilslehre Leibnizens in ihrem Verhältnis zu seiner Metaphysik (wydany w 1918 r.). Karierę akademicką rozpoczął już w niepodległej Polsce. W roku akademickim 1918/1919 prowadził na KUL-u wykłady z historii filozofii, a następnie został wykładowcą w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie (1920–1926). W okresie 1926–1930 przebywał w Paryżu, prowadząc badania z zakresu historii filozofii. Habilitację uzyskał na Uniwersytecie Warszawskim w 1930 r. z historii filozofii i tam wykładał w roku akademickim 1930/1931. W 1931 r. został profesorem nadzwyczajnym na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Tu pozostał do 1939 r. Po zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną, a następnie po przyłączeniu miasta do Litwy, Jasinowski przedostał się do Szwecji w 1939 lub 1940 r. Tu krótko utrzymywał się z nauczania filozofii. Następnie wyemigrował do Ameryki Południowej. W latach 1944–1945 prowadził wykłady z historii filozofii na uniwersytecie w Buenos Aires, a w okresie 1945–1954 wykładał historię filozofii średniowiecznej, neoplatonizm i teorię prawa na uniwersytecie w Santiago de Chile. Był jednym z założycieli i kierowników Instytutu Kultury Polskiej w Santiago de Chile, który powstał w 1952 r. i działał prawdopodobnie do 1955 r.. Od 1954 r. prowadził wykłady z historii filozofii w Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie w Londynie. Zmarł w Santiago de Chile.

Zainteresowania badawcze. Jasinowski był umysłem o rozległych zainteresowaniach;  jego główne obszary badawcze to:

1. myśl rosjoznawcza i sowietologiczna: Parlamentaryzm, Duma Państwowa i reprezentacja polska (1907); Wschodnie chrześcijaństwo a Rosja. Na tle rozbioru pierwiastków cywilizacyjnych Wschodu i Zachodu (1933); O cywilizacji wschodniochrześcijańskiej (1937); El imperio soviético y el problema de sus características nacionales (1954); El problema de Oriente y Occidente en sus relaciones con la literatura y filosofía rusas (1955);

2. filozofia i historia nauki: Teoria doboru naturalnego a teoria poznania (1911); Stosunek historii filozofii do filozofii systematycznej a proces rozwoju poznania naukowego (1934); Nauka i filozofia (1937); La renaissance de l’atomisme au XIX s. et ses proémisses historiques (1942); Copérnico como sabio, hombre de fe y patriota (1943);

3. filozofia i teoria prawa: Zagadnienia praw mniejszości i stosunku jednostki wobec państwa (1912); O podstawach doktryny prawa przyrodzonego (1913); El problema de la historia y su lugar en el conocimiento del derecho (1945); Bosquejo pragmático de filosofia del derecho (1946); El problema del derecho natural en su sentido filosófico (1967); Loi de la nature et droit naturel (1967);

4. neoplatonizm: O istocie neoplatonizmu i jego stanowisku w dziejach filozofii (1917); Historia neoplatonizmu (1918);

5. poglądy filozoficzne G.W. Leibniza: Die analytische Urteilslehre Leibnizens in ihrem Verhältnis zu seiner Metaphysik (1918); Jedność myśli twórczej w filozofii Leibniza. Zarazem przyczynek do metodologii historii filozofii (1929); Leibnitiana (1936); La escencia conjuncta del cógito y del argumento ontológico anselmiano y sus proyecciones en la teoría Leibniziana del júdico analítico (1961);

6. metodologia historii filozofii: Konflikt rozumu i wiary jako główny motyw w rozwoju myśli średniowiecznej oraz podłoże kształtowania się filozofii nowożytnej (1921); Jedność myśli twórczej w filozofii Leibniza. Zarazem przyczynek do metodologii historii filozofii (1929); Stosunek historii filozofii do filozofii systematycznej a proces rozwoju poznania naukowego (1934); Nauka i filozofia (1937).

Badania nad gnostycyzmem i manicheizmem. Chociaż Jasinowski badaniom nad gnostycyzmem i manicheizmem nie poświęcił osobnego studium, to jego rozważania na ten temat zamieszczone w publikacjach dotyczących innych zagadnień zasługują na szczególną uwagę. W artykule O istocie neoplatonizmu oraz stanowisku jego w dziejach filozofii (1917) Jasinowski podkreślał wpływ gnostycyzmu na neoplatonizm w kwestii emanacji oraz teologii negatywnej (Jasinowski 1917: 58). Wskazywał ponadto na znaczące podobieństwa pomiędzy gnostycyzmem a „spekulacją indyjską” w trzech punktach: 1. „zasada transcendencji metafizycznej i natury negatywnej bóstwa”; 2. pochodzenia świata z Absolutu jako proces, a nie – jak w chrześcijaństwie – jako akt; 3. „zasada descendencji Natury z Absolutu”, chociaż ta w gnostycyzmie ograniczona jest tylko do Pleromy (Jasinowski 1917: 217–219). Z kolei w innym artykule Konflikt rozumu i wiary a rozwój dziejowy filozofii (1922) Jasinowski postrzega gnostycyzm jako ucieleśnienie zasady jedności wiedzy i wiary. Zauważa on także, iż w zachodnim chrześcijaństwie nurt gnostycki rozwijający się w średniowieczu, czasach nowożytnych i nowoczesnych funkcjonował na marginesie, podczas gdy we wschodnim chrześcijaństwie był bliski głównemu nurtowi rozwoju (Jasinowski 1922: 257–258). Trzeba tu dodać, że dla autora jedność wiedzy i wiary jest cechą cywilizacji Wschodu, podczas gdy odróżnianie wiedzy od wiary, a nawet konflikt pomiędzy nimi ma charakteryzować cywilizację Zachodu. Według polskiego badacza gnosis była dla gnostyka syntezą wiedzy i wiary, szczególnym rodzajem wiedzy, bo wiedzą zbawczą, nazywaną przez autora „wiedzą twórczą” (Jasinowski 1922: 259).

Najwięcej miejsca gnostycyzmowi i manicheizmowi poświęca Jasinowski w swojej książce Wschodnie chrześcijaństwo a Rosja. Na tle rozbioru pierwiastków cywilizacyjnych Wschodu i Zachodu (1933). Tu autor bada religijność wschodniochrześcijańską, w tym gnostycyzm i manicheizm, a następnie jej wpływy na historię i kulturę Rosji. Jasinowski był zdania, że wpływy gnostyckie wciąż tłumaczyły w jego czasach zjawiska życia kulturowego, społecznego i politycznego Rosji, w tym rewolucję bolszewicką. We wspomnianej publikacji polski badacz podaje charakterystykę gnostycyzmu, do którego cech należą: dualizm Dobra i Zła; pochodzenie widzialnego świata od demiurga; możliwe zachowania i poglądy libertyńskie wyznawców w związku z ambiwalencją Dobra i Zła; podział ludzi na 3 kategorie: pneumatycy, psychicy i hylicy; odrzucenie Starego Testamentu (Jasinowski 1933: 47).      

Mariusz Dobkowski

Literatura: Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 1: A–J, 1983, Wrocław, s. 511–513; Bogumił Jasinowski [nekrolog], 1972, „Ruch Filozoficzny”, t. 30, s. 242; Karolewicz G., 1996, Nauczyciele akademiccy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w okresie międzywojennym, Lublin, t. 2, s. 91–92; Kornat M., 2002, Bogumił Jasinowski (1883–1969) i jego interpretacja bolszewizmu, [w:] B. Jasinowski, Wschodnie chrześcijaństwo a Rosja, Kraków, s. VII–LV; Giannini Iñiguez H., 1996, El pensamiento histórico de Bogumil Jasinowski, „Anales de la Universidad de Chile”, s. 65–70; Jasinowski B., 1922, Konflikt rozumu i wiary a rozwój dziejowy filozofii, „Przegląd Filozoficzny”, t. 25, s. 243–289; Jasinowski B., 1917, O istocie neoplatonizmu oraz stanowisku jego w dziejach filozofii, „Przegląd Filozoficzny”, t. 20, s. 27–60, 187–263; Jasinowski B., 1933, Wschodnie chrześcijaństwo a Rosja. Na tle rozbioru pierwiastków cywilizacyjnych Wschodu i Zachodu, Wilno; Pawlak J., 2002, Bogumił Jasinowski – badacz cywilizacji wschodniochrześcijańskiej, [w:] Filozofia na Uniwersytecie Stefana Batorego, red. J. Pawlak, Toruń, s. 254–274; Pawlak J., 2004, Myśl historiozoficzna Bogumiła Jasinowskiego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio I, Philosophia-Sociologia t. 29, s. 139–156; Paź B., Bogumił Jasinowski, 2004, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 5, Lublin, s. 268–271; Smolana K., 1992, Dzieje Polaków w Chile, „Studia Polonijne” t. 14, s. 71–102; Tyl M., 2012, Filozofia – historia – historia filozofii. Filozoficzne konteksty polskiej historiografii filozofii XX wieku, Katowice, s. 87–114; Tyl M., 2003, Teoria poznania historyczno-filozoficznego w ujęciu Bogumiła Jasinowskiego, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej”, t. 48, s. 141–160; Vasilevskis E., 2006, Filozofia na Uniwersytecie Stefana Batorego (1919–1939). Stan badań zagadnień i środowiska filozoficznego Wilna, „Colloquia Communia”, s. 18–25.

Słowa kluczowe: gnostycyzm, manicheizm, Rosja