Wschodnie chrześcijaństwo a Rosja. Na tle rozbioru pierwiastków cywilizacyjnych Wschodu i Zachodu, Bogumił Jasinowski, Wilno 1933. Wątek gnostycko-manichejski.

Podstawą dla książki Wschodnie chrześcijaństwo a Rosja... Bogumiła Jasinowskiego były wykłady wygłoszone przez niego w Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej w Wilnie w 1932 r. W opinii autora książka, ze względu na złożony przedmiot badań, obejmuje obszar aż trzech dziedzin: 1. historii i filozofii chrześcijaństwa; 2. teorii prawa, oraz 3. „ogólnej nauki o Rosji” (Jasinowski 1933: VI). Współcześnie należałoby zaliczyć ją do prac z historii mentalności lub z historii idei.

Jasinowski w swoim studium bada dwie powiązane ze sobą kwestie. W pierwszej części książki rozważa „strukturę duchową wschodniego chrześcijaństwa” (Jasinowski 1933: 2), w drugiej – analizuje „dalsze losy kultury wschodnio-chrześcijańskiej lub bizantyjskiej w historii Rosji”, uwzględniając tu „właściwości rosyjskiego doświadczenia dziejowego” (Jasinowski 1933: 2). Ponadto autor umieszcza swoje rozważania na szerszym tle różnic kulturowych pomiędzy Europą i Rosją. Należy dodać, że kulturę czy cywilizację rosyjską uważa on za pośrednią pomiędzy europejską a wschodnią, tę ostatnią reprezentowaną dla niego najlepiej przez Indie.

Jeśli chodzi o część pierwszą („Struktura psychiczna wschodniego chrześcijaństwa”), autor bierze tu pod uwagę trzy aspekty: 1. filozofię, teologię i dogmatykę oficjalnego Kościoła Wschodniego; 2. aspekt pozateoretyczny tego Kościoła, tj. życie zakonne i stosunek Kościoła do państwa, oraz 3. wpływy religijne określane przez Jasinowskiego jako „prądy gnostycko-manichejskie”.

W części drugiej („Rzut oka na kształtowanie się duchowości rosyjskiej”) autor bada wpływ idei czy wzorów kulturowych wczesnego chrześcijaństwa na kulturę rosyjską tak w porządku diachronicznym (od końca XVII w. do rewolucji bolszewickiej), jak i synchronicznym (wyróżnia tu dwa obszary analizy: filozofię rosyjską, ze szczególnym uwzględnieniem refleksji  Władimira Sołowiowa, Nikołaja Bierdiajewa i Nikołaja Łosskiego, oraz literaturę, z podkreśleniem twórczości Lwa Tołstoja, Fiodora Dostojewskiego i Dmitrija Mereżkowskiego).

W podsumowaniu książki Jasinowskiego należy powiedzieć, że polski filozof jest zwolennikiem tezy o tym, że zespół idei charakterystyczny dla wczesnego wschodniego chrześcijaństwa, w tym przede wszystkim gnostycyzm, wywarł znaczący wpływ na kształtowanie się kultury i mentalności rosyjskiej. Wpływ ten wyrażał się przede wszystkim w powstaniu umysłowego dualizmu pomiędzy duchowym ideałem a rzeczywistością społeczno-polityczną, a to z kolei – już w czasach autora – miało się wybitnie przyczynić do rewolucji i powstania państwa bolszewickiego w Rosji.

Wątek gnostycko-manichejski. W rozważaniach rosjoznawczych Jasinowskiego wątek gnostycko-manichejski (Jasinowski 1933: 29–47) jest szczególnie ważny, autor jest bowiem zdania, że to właśnie w pozaoficjalnych czy właściwie heretyckich nurtach Kościoła Wschodniego najlepiej wyraża się struktura ideowa i mentalna wschodniego chrześcijaństwa. Polski badacz uważa ponadto, że „gnostycki pierwiastek” „odsłania wewnętrzną strukturę niezmierzonej ilości zjawisk życia duchowego Rosji” (Jasinowski 1933: 6). Jasinowski ujmuje zagadnienia gnostycko-manichejskie na sposób syntetyczny: próbuje bowiem ustalić podstawowe cechy, którymi miałby się wyróżniać szeroko rozumiany gnostycyzm. Jest to postawa tym cenniejsza, że omawiane zjawisko religijne ma charakter  polimorficzny i wielowątkowy, więc zwykle przedstawia się je za pomocą metody historyczno-opisowej.

Polski badacz jako definicje gnostycyzmu proponuje dwa zestawy cech: jeden sensu largo, drugi sensu stricto. Pierwszy z nich (Jasinowski 1933: 33) jest na tyle szeroki, że może odnosić się nie tylko do gnostycyzmu, lecz także – jak twierdzi autor – do „innych wielkich prądów umysłowych, zwłaszcza takich, jak neoplatonizm oraz większość systemów filozoficznych-religijnych Indii” (Jasinowski 1933: 33–34). Jasinowski wymienia tu następujące punkty:

1. Proces rozwoju rzeczywistości jest procesem rozwoju Boga, który przechodzi  następnie w historię ludzkości.
2. Rzeczywistość zmysłowa/materialna ma charakter iluzji. Także ludzka natura Chrystusa jest czymś pozornym (doketyzm).
3. Tworzenie świata to uzewnętrznianie się Boga na sposób emanacyjny (ważne greckie pojęcie probole, tłumaczone przez autora jako „rzut emanacyjny”).
4. Kategoria „eonów” jako boskich bytów wypełniających dystans pomiędzy niepoznawalnym Bogiem a światem (eony tworzą Pleromę, „pełnię”). Według autora przeciwieństwem Pleromy jest Kenoma, czyli „pustka”, która odnoszona jest do świata zmysłowego.
5. Wyzwolenie i zbawienie jest możliwe tylko dzięki „najwyższej formie poznania religijnego”, tj. gnosis.

Ścisła definicja gnostycyzmu przedstawiona przez Jasinowskiego (Jasinowski 1933: 47) zawiera cztery punkty:

1. Świat pochodzi od złej lub niedoskonałej istoty, np. od Boga Nowego Testamentu pojmowanego jako demiurg.
2. „Ambiwalencja Dobra i Zła, Ducha i Ciała, Boga i Seksualności”. Chodzi tu przede wszystkim o libertyńskie postawy i zachowania uczestników niektórych nurtów gnostycyzmu, w których „bezwzględne potępienie płci i ciała przechodzi równocześnie w ich ubóstwienie, a odrzucenie Zła – w uwielbienie jego potęgi (w kainizm lub satanizm)” (Jasinowski 1933: 41).
3. Hierarchiczne zróżnicowanie ludzi na: pneumatyków, psychików i hylików.
4. Opozycja wobec judaizmu mająca wyrażać się odrzuceniem Starego Testamentu.

W komentarzu do swojej ścisłej definicji gnostycyzmu polski badacz podkreśla dualizm Dobra i Zła jako jego konstytutywną cechę.

Mariusz Dobkowski

Literatura: Kornat M., 2002, Bogumił Jasinowski (1883–1969) i jego interpretacja bolszewizmu, [w:] B. Jasinowski, Wschodnie chrześcijaństwo a Rosja, Kraków, s. VII–LV; Pawlak J., 2002, Bogumił Jasinowski – badacz cywilizacji wschodniochrześcijańskiej, [w:] Filozofia na Uniwersytecie Stefana Batorego, red. J. Pawlak, Toruń, s. 254–274; Pawlak J., 2004, Myśl historiozoficzna Bogumiła Jasinowskiego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio I, Philosophia-Sociologia  t. 29, s. 139–156.

Słowa kluczowe: Bogumił Jasinowski, gnostycyzm, manicheizm, Rosja