Słowacki jako gnostyk. Stanisław Schneider w artykule Słowacki jako gnostyk zamieszczonym w „Pamiętniku Literackim” z 1909 r. odnosi się do utworów Juliusza Słowackiego napisanych w ostatnich pięciu latach jego życia (Genezis z Ducha; List apostolski; Wykład nauki; List do Jana Nepomucena Rembowskiego; Fragmenty filozoficzne; Dziennik z lat 1847–1849), a szczególnie do Genezis z Ducha (Schneider 1909: 46). Autor pisze, że Słowacki, przedstawiając swój światopogląd podkreśla znaczenie nie tylko wiary, lecz także wiedzy:

Słowacki sam określa swój pogląd na świat, nazywając go niejednokrotnie „widzącą wiarą”, „wiarą nową widzącą”, „która wierzy, bo wie… a nie dlatego wie, że wierzy”, a nawet raz się wyraził o „fundamencie wiedzy” naszej zamiast wiary. Wiarę swoją zasadza na wiedzy i jest przekonany, że wiedzę i wiarę przodków swoich tłumaczy, że się opiera na wyrozumieniu dogmatów (Schneider 1909: 47).

Polski badacz wyciąga z tego wniosek, że położenie akcentu na wiedzę w kontekście wiary zbliża poetę do światopoglądu gnostyków:

To wyniesienie wiedzy nad wiarę, a raczej uzależnienie wiary od wiedzy, znane już było w starożytności gnostykom, których γνῶσις, jako dwujednia wiedzy i wiary, nie da się przetłumaczyć w żadnym żyjącym języku, chyba opisać przez takie zwroty niemieckie: ein inneres Schauen oder Fühlen, ein ekstatisches o[der] intuitives Schauen, inneres Erleben, eine fortwirkende Betätigung der göttlichen Kraft, eine fortwirkende Offenbarung (Schneider 1909: 47).

Co do gnostyków, Schneider daje taką ich interesującą charakterystykę: „gnostykami zaś nazywano ludzi, którzy się powoływali na rozmaite apokalipsy, na γνῶσις, na wciąż działające objawienie” (Schneider 1909: 47). Pokazuje też dalej, że elitaryzm gnostyków, wynikający z objawionej wiedzy, stawiał ich w wyraźniej opozycji do ludzi wiary: „Przez takie wygórowane mniemanie o swych zdolnościach gnostycy wykopali przepaść pomiędzy wiarą ogółu (πίστις τῶν πολλῶν), a swoją religią wiedzy, mieniąc się duchowymi i oświeconymi ludźmi (πνευματικοί, γνωστικοί), w przeciwieństwie do wielkiej rzeszy oddanej ślepej wierze (ψυχικοί, πιστικοί)” (Schneider 1909: 53).

Jeśli chodzi o konkretne już analogie pomiędzy nauką gnostyków a poglądami Słowackiego, polski badacz widzi następujące zbieżności: 1/ niepoznawalność Boga Ojca (Schneider 1909: 47); 2/ idea demiurga, tj. stwórcy świata i pośrednika między niepoznawalnym Bogiem a ludźmi (Schneider 1909: 47); 3/ łączenie nauki Chrystusa z teorią reinkarnacji (Schneider 1909: 51). Słowacki, według przypuszczenia polskiego badacza, mógł zainspirować się ideami gnostyckimi po lekturze traktatu Nemezjusza z Emezy, pt. De natura hominis (ok. 400 r.), gdzie mówi się m. in. o poglądach manichejczyków, a szczególnie o ich nauce na temat duszy (Schneider 1909: 49–50, 52).

W podsumowaniu swoich rozważań Stanisław Schneider ocenia krytycznie koncepcję „wiedzy nowej” i „wiedzy prawdziwej” Słowackiego z tych samych powodów, co system gnostyków: jeden i drugi pogląd „nie był ani czystą religią, ani czystą nauką”, a ponadto „tego rodzaju związek między religią a wiedzą burzy do gruntu jedną i drugą” (Schneider 1909: 55).

Wypada jeszcze przywołać dwie uwagi polskiego badacza na temat Słowackiego i jego późnej twórczości w kontekście gnozy i gnostycyzmu. Pierwsza jest taka, że Genezis z Ducha należy uważać za „rodzaj apokalipsy, za wizję, γνῶσις, za objawienie «wiary nowej widzącej»” (Schneider 1909: 47), a druga brzmi następująco: „Słowacki zajął już miejsce wśród gnostyków nowoczesnych, które mu się słusznie należy” (Schneider 1909: 52).

Mariusz Dobkowski

Literatura: Schneider S., 1909, Słowacki jako gnostyk, „Pamiętnik Literacki”, R. 8, s. 46–55.

Słowa kluczowe: gnostycyzm, manicheizm, Juliusz Słowacki, Stanisław Schneider