„Religie irańskie”. Wątek manichejski. Polski orientalista Stanisław Schayer w swoim eseju na temat religii irańskich, opublikowanym w pracy zbiorowej omawiającej religie Wschodu, umieszcza charakterystykę manicheizmu na końcu (Schayer 1938: 298–306), podkreślając synkretyczny charakter „religii Światłości”. W związku z tym pisze także, iż według ówczesnego stanu badań trudno mówić, że manicheizm to zjawisko typowo irańskie z dodatkiem tylko wpływów babilońskich, chrześcijańskich, gnostyckich i buddyjskich. Polski badacz twierdzi, iż „w świetle odkryć i badań ostatnich kilku lat” (chodzi zapewne o znalezisko manichejskich pism koptyjskich w egipskiej miejscowości Medinet Madi [„Ze świeżo odkrytych papyrusów manichejskich”] w 1930 r.) znacznie większy wpływ na rozwój „religii Światłości” niż czynnik irański miały „wczesnochrześcijańskie, orientalno-gnostyczne idee” (Schayer 1938: 298).

Następnie autor przedstawia postać Maniego, założyciela manicheizmu, akcentując nie tyle wpływy irańskie, ile „gnostyczno-żydowskie i gnostyczno-chrześcijańskie milieu”, w którym się wychował (Schayer 1938: 298–300).

W dalszej części tekstu została zaprezentowana manichejska narracja mityczna. Schayer zwraca tu uwagę na to, że podstawowym przekonaniem manichejczyków jest dualizm materii i ducha, pokrywający się z dualizmem zła i dobra. Dwie te jakości zmagają się na dwóch obszarach: pierwszym jest świat, a drugim człowiek. W obszarze antropologii chodzi o to, aby oddzielić to, co materialne, od tego, co duchowe, a to w efekcie spowoduje, że część duchowa powróci do Królestwa Światłości. Podstawowa myśl dualistyczna manichejczyków została wyrażona przez nich w kompletnym i złożonym micie, który objaśnia również powstanie i funkcjonowanie widzialnego świata, stworzenie zwierząt i roślin, a także powołanie do istnienia człowieka. Ponadto narracja manichejska mówi o zagadnieniach ważnych specyficzne dla „religii Światłości”, jak natura poznania zbawczego, szczególne rozumienie postaci Jezusa czy koniec świata, któremu towarzyszy kosmiczna pożoga i zamknięcie mocy Ciemności w specjalnej konstrukcji (Schayer 1938: 300–302).

Dalej polski orientalista omawia różnicę pomiędzy religią manichejską a zaratusztrianizmem:

• w religii Zaratusztry „chodzi o wyzwolenie materii spod panowania Arymana”, w manicheizmie zaś o rozdzielenie ducha od materii;
• w zaratusztrianizmie świat i ludzie są dobrym dziełem boga Ahura Mazdy, podczas gdy w manicheizmie to moce zła doprowadziły do powstania zwierząt, roślin i człowieka;
• zaratusztrianizm zalecał, a nawet nakazywał, zaangażowanie się w świat doczesny (w tym prokreację), natomiast religia Maniego głosiła ascezę i abstynencje seksualną;
• w religii Zaratusztry jednym z elementów eschatologii jest stałe połączenie duszy z ciałem, które zmartwychwstanie i zostanie oczyszczone przez pożogę kosmiczną, podczas gdy w manicheizmie wyzwoleniu podlega jedynie część duchowa człowieka;
• Mani występuje nie jako reformator religii irańskiej, tylko jako założyciel nowej religii uniwersalistycznej, podsumowującej wcześniejsze, o różnej proweniencji, jak zaratusztrianizm, buddyzm, chrześcijaństwo (Schayer 1938: 302–304).

W następnej części tekstu autor zwraca uwagę na paradoksalną cechę „religii Światłości”, taką oto, że „pomimo swego uniwersalizmu manicheizm był doktryną ezoteryczną, gnozą zarezerwowaną tylko dla tak zwanych Elektów, «Świętych Braci» i «Czystych Sióstr», mnichów i mniszek, wiodących radykalnie ascetyczny tryb życia”. Polski orientalista pisze dalej, że na ideową sprzeczność ezoteryzm–uniwersalizm nakłada się opozycja na płaszczyźnie społecznej wspólnoty manichejskiej, ta pomiędzy wspomnianymi już wybranymi (electi) a prowadzącymi życie świeckie katechumenami. Dodaje także, iż sprzeczność pomiędzy tymi tendencjami jest pozorna, gdyż wyznawcy innych religii (przede wszystkim zaratusztrianie, buddyści i chrześcijanie) mogą być manichejskimi katechumenami bez odstępowania od swojej wspólnoty religijnej, „dopuszczeni zaś do wyższej inicjacji poznają system manichejski jako ezoteryczną, głębszą inicjację na gruncie własnej religii” (Schayer 1938: 304–305).

Na zakończenie Stanisław Schayer ukazuje geograficzny rozwój manicheizmu. Pisze tu o terenach Cesarstwa Rzymskiego (głównie Egipt i Afryka północna) Bliskim Wschodzie, Azji Środkowej i Chinach. Twierdzi, że „religia Światłości” utrzymała się najdłużej w Turkiestanie, bo do końca XIII w. (Schayer 1938: 305–306).

Mariusz Dobkowski

Literatura: Schayer S., 1938, Religie irańskie, [w:] W. Jabłoński i in., Religie Wschodu, Warszawa, s. 298–306.

Słowa kluczowe: manicheizm, Stanisław Schayer, odkrycie w Medinet Madi