Harem metafizyczny, określenie stworzone przez Stanisława Ignacego Witkiewicza dla serii obrazów, fotografii i portretów literackich bliskich sobie kobiet. Możemy oglądać je nawet w kilku odsłonach. Stają się bohaterkami kilku aktów. Zatem postacie realne, należące do sfery życia przeniknęły do świata sztuki – życie i twórczość stały się jednością. Kobiety w życiu Witkacego odegrały doniosłą rolę. Życie artysty od początku oscylowało wokół nich i to one odcisnęły znaczący ślad na jego myśleniu i całej, wielokierunkowej twórczości. Początkowo kobiety wpływały na formowanie charakteru i psychiki młodego mężczyzny. Później, kiedy był już dojrzałym, w pełni ukształtowanym człowiekiem i artystą, stały się jego powiernicami, towarzyszkami i muzami. Pierwsze kobiety, które pojawiły się w życiu artysty to matka i ciotki. One kształtowały jego charakter. W dramacie pt. Matka znaleźć można portret relacji między Marią Witkiewiczową a Stanisławem Ignacym. Dzieło więc można rozpatrywać właśnie przez pryzmat rodzinnych relacji Witkiewiczów. Matka stała się także bohaterką portretów fotograficznych i pastelowych Witkacego. Najważniejszymi i najsłynniejszymi towarzyszkami dorosłego życia Witkacego były Irena Solska, Jadwiga Janczewska, Jadwiga Unrużanka i Czesława Oknińska-Korzeniowska. Tę swoistą kwadrygę artysta utrwalał w swych dziełach. Jedne w sposób bezpośredni, inne w pośredni. Irena Solska jest pierwowzorem Akne z powieści 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta i wielu innych bohaterek, femme fatales, a także rysunków, tak zwanych „potworów” i fotografii. Jadwigę Janczewską odnaleźć można w powieści Pożegnanie jesieni, w postaci Zofii Osłabędzkiej, na kilku sugestywnych fotografiach, a także obrazach i rysunkach. Jadwiga Unrużanka jest bohaterką listów Witkacego pisanych do żony, słynnego pastelu i kilku magicznych zdjęć portretowych. Czesława Oknińska-Korzeniowska stała się tworem artysty, pobudzała go także do życia, ale zaistniała przede wszystkim jako bohaterka tragedii – samobójczej śmierci Witkacego. Ujrzeć ją można na kilku portretach. Poza nimi jest tłum kobiet, który przewinął się przez całe życie artysty. Doskonale unaoczniają to portrety fotograficzne i pastelowe. Tu widać wyraźnie, jak życie miesza się ze sztuką, jak mocno te dwie sfery ze sobą się łączą, jak dwa odrębne światy są od siebie zależne. Niektóre kobiety pojawiają się tylko raz, inne zaś można dostrzec w kilku odsłonach. Wszystkie dzieła Witkacego przepełnione są kobietami bądź istotami do kobiet podobnymi. To barwny korowód, który, łącząc się z biografią twórcy, nie jest tylko drobnym elementem jego aktywności, ale wręcz fundamentalną kwestią, pozwalającą zrozumieć w pełni dorobek artysty wypowiadającego się na tak wiele różnych sposobów.

Zofia Krasnopolska-Wesner

Literatura:  Czyńska M., 2016, Kobiety Witkacego. Metafizyczny harem, Kraków; Degler J., 2009, Witkacego portret wielokrotny. Szkice i materiały do biografii (1918–1939), Warszawa; Potocka M. A., (red.), 2009, Witkacy. Psychologizm, Kraków; Spietelun D., 2013, Witkacowskie muzy. Kobiety w egzystencji i dziele artysty, Kraków; Stachowicz K., 2012, Wielkie biografie, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Warszawa; Tarnowski J., (red.), 2006, Powroty do Witkacego. Materiały sesji naukowej poświęconej Stanisławowo Ignacemu Witkiewiczowi, Słupsk.

Słowa kluczowe: Witkacy, pastele, muzy, harem