Edward Franciszek Mateusz Okuń, (ur. 21 września 1872 w Wólce Zerzeńskiej koło Warszawy, zm. 17 stycznia 1945 w Skierniewicach). Ojcem artysty był Edward (zm. 1877) herbu Belina, wywodzący się z mazowieckiej szlachty rodem z Okunia; matką Zofia z Radoszkowskich (zm. 1884) herbu Dołęga.

Wykształcenie i działalność artystyczna. Wcześnie osierocony chłopiec dorastał pod opieką dziadków Radoszkowskich. Już jako dziecko zaczął pobierać prywatne lekcje rysunku. Ukończył renomowane gimnazjum Jana Pankiewicza w Warszawie. W 1890 r. Okuń wstąpił do warszawskiej Szkoły Rysunkowej Wojciecha Gersona. Znudzony rysowaniem klasycznych gipsów, zapisał się następnej jesieni do Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Uczył się tam w pierwszym semestrze roku akademickiego 1891/1892 na oddziale II oraz w drugim półroczu 1892/1893 na oddziale IV. W 1893 r, z kolegą Marianem Trzebińskim wyjechał do Monachium, zachęcony przez przebywającego tam malarza Władysława Granzowa. Obaj uczyli się początkowo w prywatnej szkole Stanisława Grocholskiego, a potem przenieśli się na rok do szkoły Antona Azbego, Słoweńca z Lubjany. W 1894 r. Okuń zapisał się w Akademii Monachijskiej do Naturklasse profesora Karla Rauppa, wkrótce wyjechał do Paryża. Na przełomie 1894 i 1895 r. studiował w paryskiej Academie Julian u akademickiego malarza Jeana-Paula Laurensa (1838–1921), członka Academie des Beaux-Arts. W roku 1897, po ślubie z Zofią Wandą Tolkemit, Okuń wyjechał do Monachium, gdzie artysta dalej doskonalił malarskie umiejętności, tym razem u Simona Hollosy’ego. W 1898 r. Okuniowie przenieśli się do Włoch. Przez kilka miesięcy mieszkali na Capri, a pod koniec roku ich domem stał się Rzym, w którym mieszkali aż do 1921 r. Od jesieni roku 1900 Okuń współpracował z najważniejszym literacko-artystycznym czasopismem Młodej Polski „Chimerą”. Rysował linearne kompozycje piórem (reprodukowane metodą cynkografii). Zilustrował Moją pieśń wieczorną, Salve Regina, Judasza, Narodziny Marchołta Jana Kasprowicza, Króla Kofetuę czeskiego pisarza Juliusza Zeyera, Rozmyślania Antoniego Langego, Ahaswera Edwarda Leszczyńskiego, Dolinę mroku Tadeusza Micińskiego, Legendy tęsknoty Leopolda Staffa, Upaniszady w przekładzie Wacława Berenta. Wykonał także kilka okładek i kart tytułowych. W latach 1906–1914 rysunki oryginalne i reprodukcje obrazów Okunia zamieszczano w monachijskim ilustrowanym tygodniku „Jugend”. W 1908 r. Okuń został członkiem rzeczywistym Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Latem 1913 r. otrzymał od warszawskiego wydawnictwa Gebethner i Wolff zamówienie oraz fundusze na wykonanie ilustracji do specjalnej edycji Faraona Bolesława Prusa przygotowywanej dla uczczenia pamięci pisarza zmarłego w 1912 r. Przygotowywał się do tego zamówienia, podróżując po Egipcie na przełomie lat 1913/1914. Dla wydawnictwa wykonał kartę tytułową i 21 ilustracji. Ze względu na I wojnę światową edycja książkowa ostatecznie nie doszła do skutku. W roku 1919 zorganizowano pierwszą po wojnie indywidualną wystawę Okunia w Zachęcie. Kolejne odbyły się w latach: 1920, 1924, 1929; tę ostatnią powtórzono w Miejskiej Galerii Sztuki w Łodzi (1929). W latach 1922–1925 Okuń był wiceprezesem TZSP. 16 grudnia 1922 r., w dniu otwarcia Salonu dorocznego, oprowadzał po wystawie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Gabriela Narutowicza i stał się świadkiem śmiertelnego zamachu na jego życie.

Masoneria. Według Leona Chajna (Chajn 1984) oraz Ludwika Hassa (Hass 1984) Edward Okuń został adeptem „sztuki królewskiej” około roku 1910. W 1911 wystawił w Zachęcie obraz „Loża masońska” (zaginiony). Należał najpierw do Gran Loggia Nazionale d’Italia obrządku szkockiego, a następnie do działającej w Rzymie od 1916 lub 1917 r. polsko-włoskiej loży „Polonia” (Chajn 1984: 138; Hass 1984: 131; Hass 1993: 264). Istnieje sugestia (Chajn 1984: 138), że to właśnie Okuń przywiózł z Włoch patent konstytucyjny dla pierwszej po wojnie loży warszawskiej, do której po powrocie do kraju sam należał: loży-matki „Kopernik”, także rytu szkockiego, utworzonej 19 marca 1920 r. przez członków „Polonii” pod patronatem Wielkiej Loży Narodowej Włoch. Kilka miesięcy później, 11 września, loża „Kopernik” przeszła pod zwierzchnictwo Wielkiej Loży Narodowej „Polacy Zjednoczeni”, przemianowanej w roku 1931 na Wielką Lożę Narodową Polski. 26 października 1938 została uśpiona w wyniku samorozwiązania się WLNP, poprzedzającego wydany 22 listopada dekret prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej „o rozwiązaniu zrzeszeń wolnomularskich” (Hass 1993: 62–65, 102, 133, 143). Według wytycznych prac loży „Kopernik” głównym obowiązkiem braci było „budowanie świątyni cnoty i kopanie grobu występkowi”, co ostatecznie miało doprowadzić do przekształcenia świata w „Królestwo Dobra” (Wytyczne prac… 1935: 5–6). Okuń był masonem albo niezbyt aktywnym, albo znakomicie zakonspirowanym, bo nie jest znane jego imię zakonne, ani stopień wtajemniczenia; nie wiadomo też, czy powierzono mu jakieś szczególne funkcje. Informacja, że na przełomie 1936 i 1937 roku w jego kamienicy na Starym Mieście urządzono wolnomularską świątynię, w której spotykano się nawet po uśpieniu loży (Chajn 1984: 240), wydaje się wątpliwa, skoro właśnie wtedy malarz uskarżał się, że w związku z ustawą o ochronie lokatorów nie ma we własnym domu dość miejsca na odpowiednio dużą pracownię (Życiorys własny Edwarda Okunia 1937). Powyższe potwierdza przemówienie powitalne na przyjazd Johna Henry’ego Cowlesa, 9 grudnia 1936 roku, w którym wspomniano, że loża „Kopernik” nie ma warunków na stworzenie własnej świątyni (Korespondencja Rady Najwyższej... 1936).

Pewne jest, że Edward Okuń wykonywał dla WLNP drobne prace artystyczne. Zachowały się dwie fotokopie narysowanego piórem w roku 1928 dyplomu członka honorowego Rady Najwyższej na Polskę 33. i ostatniego stopnia Obrządku Szkockiego Dawnego i Uznanego, podpisanego przez jej wielkiego kanclerza i sekretarza, Stanisława Stempowskiego, a wystawionego 10 października 1928 r. dla Johna Henry’ego Cowlesa, „Wielkiego Komandora Rady Najwyższej na Południową Jurysdykcję Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Matki dla świata”. Rysunek sygnowany „F. (Frater lub Fecit) E. OKVŃ i trzy kropki w sygnaturze (znak masoński)”, przedstawiał czarnego, dwugłowego orła, na tle słońca. Ptak trzymał w szponach miecz, a na trzech szarfach wypisane były trzy masońskie dewizy: UNIVERSI TERRARUM ORBIS ARCHITECTONIS AD GLORIAM INGENTIS, DEUS MEUMQUE JUS oraz ORDO AB CHAO. Później zapewne w roku 1937, Okuń zaprojektował ekslibris księgozbioru Wielkiej Loży Narodowej Polski: na czarnym tle złoty pięcioramienny świecznik z płonącymi świecami. Jest to litografia dwubarwna, sygnowana odwróconym monogramem Okunia (literami .O.3). W albumie rysunków różnych artystów przechowywanym w Muzeum Narodowym w Warszawie zachował się ponadto autoportret Okunia także ze znakiem masońskim przy sygnaturze, wykonany kredką czarną i brązową, datowany na 1924 rok.

Zofia Krasnopolska-Wesner

Literatura: Biernacka M., 2004, Literatura, symbol, natura. Twórczość Edwarda Okunia wobec Młodej Polski i symbolizmu europejskiego, Warszawa; Bieliński J., 1910, Szubrawcy w Wilnie, Wilno; Bobrowska-Jakubowska E., 2004, Artyści polscy we Francji w latach 1890–1918. Wspólnoty i indywidualności, Warszawa; Chajn L., 1984, Polskie wolnomularstwo 1920–1938, Warszawa; Hass L., 1970, Księgozbiór Wielkiej Loży Narodowej Polski, Roczniki Biblioteczne, XIV, nr ¾, s. 938–939; Hass L., 1984, Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905–1928, Warszawa; Hass L., 1993, Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Warszawa; Korespondencja Rady Najwyższej Polski z Radą Najwyższą wolnomularstwa amerykańskiego, k. 227, rkps. nr 1791 (przemówienie powitalne na przyjazd J. H. Cowlesa, 9 XII 1936), BUW; Muzeum – Pomnik Piśmiennictwa Narodowego, Praga, rkps Arch. K.G. 1649: [Życiorys własny Edwarda Okunia], Warszawa, 26 III 1937, k. nlb. 3; Stępień H., 1990, Artyści polscy w środowisku monachijskim w latach 1828–1855, Wrocław; Stępień H., Liczbińska M., 1999, Artyści polscy w środowisku monachijskim w latach 1828–1914. Materiały źródłowe, Kraków;  Wierzbicka A., 2012, Świadectwa obecności. Polskie życie artystyczne we Francji w latach 1900–1939. Diariusz wydarzeń z wyborem tekstów, Warszawa; Wytyczne prac S.[prawiedliwej] i D.[oskonałej] L.[oży] Matki „Kopernik”, Warszawa 1935.   

Słowa kluczowe:  masoneria, wolnomularstwo, „Chimera”