Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński (Boy), (ur. 21 grudnia 1874 w Warszawie, zm. 4 lipca 1941 we Lwowie), pisarz, krytyk literacki i teatralny, satyryk i publicysta, tłumacz literatury francuskiej. Absolwent studiów medycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1901 r. rozpoczął pracę w Klinice Pediatrycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach 1902–1906 opublikował w fachowych czasopismach lekarskich kilkanaście prac naukowych w zakresie pediatrii. Założył także organizację Kropla Mleka, zajmującą się higieną żywienia, pielęgnacją i ochroną niemowląt. W latach 1908–1919 pracował jako lekarz kolejowy, choć najprawdopodobniej robił to tylko przez konieczność utrzymania stabilizacji materialnej. Z karierą lekarską definitywnie rozstał się w roku 1919.

Był zaangażowany w życie społeczne: propagował wzorce zdyscyplinowanego myślenia, krytykował pruderię obyczajową. Inspirował dyskusje, stawiał krępujące pytania, wdawał się w polemiki. Z uwagi na ostrość stawianych tez, bywał obiektem ataków, zwłaszcza ze strony klerykałów i episkopatu. Polemikę z nim podejmowali również intelektualiści i artyści, m. in. Karol Irzykowski i Stanisław Ignacy Witkiewicz.

Duży wpływ na Żeleńskiego miał, obecny w Krakowie od 1898 r., Stanisław Przybyszewski, opromieniony sławą „der geniale Pole”. Akces ten związał Żeleńskiego z moderną nie na płaszczyźnie wspólnoty poetyki, ale na płaszczyźnie osobistych, wspólnych z kręgiem Przybyszewskiego, doznań biograficznych. Żeleńskiego pociągała nieprzeciętna osobowość „smutnego szatana”. Towarzyszył Przybyszewskiemu wszędzie, co raziło przyjaciół rodziny Żeleńskich. Kraków obiegały słuchy o niepohamowanym pijaństwie wodza bohemy, o jego demoralizującym wpływie na otaczających ludzi, o skandalach erotycznych i towarzyskich, jakie Przybyszewski aranżował w pasji teatralizowania życia swojego i swojego otoczenia. Życie Stacha (jak go nazywano) i grona wielbicieli upływało na nieustających balangach w krakowskich kawiarniach (Boy-Żeleński: „Stolik Przybyszewskiego w kawiarni był oblężony. Cisnęli się doń wszyscy niby do twórcy jakiejś nowej religii”) lub mieszkaniu Przybyszewskich przy ul. Siemiradzkiego. Niepokojąca sława deprawatora, satanisty, wielbiciela rozmaitych dziwacznych kultów, jednym słowem człowieka „niebezpiecznego” bez wątpienia przerastała faktyczne dokonania Przybyszewskiego. W postaci tej, na poły groteskowej, na poły tragicznej, było jednak coś, co pociągało i ciekawiło, toteż młodzieńcza fascynacja Żeleńskiego „Stachem” przetrwała wiele lat, by w pisanych już z pewnego dystansu Ludziach żywych i Znaszli ten kraj?... świadczyć po latach o niemożności wyzwolenia się spod nie tyle artystycznego wpływu, ile ciążenia osobowości mistrza. Swoistą atrakcję stanowiła także żona Przybyszewskiego – Dagny, która niebawem przyjechała do Krakowa, gdzie od razu stała się obiektem fascynacji co najmniej kilku mężczyzn (m. in. Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Stanisława Koraba-Brzozowskiego i Władysława Emeryka). Stało się to zresztą przyczyną jej tragicznej śmierci.

Żeleński jako poeta zadebiutował w 1895 r. publikując w tygodniku „Świat” cykl sonetów. Od roku 1906 udzielał się jako współautor programów Zielonego Balonika – kabaretu działającego w Krakowie w latach 1905–1912 w Jamie Michalikowej, cukierni Jana Michalika, która stała się miejscem spotkań ówczesnej cyganerii artystycznej. Owocem pracy Boya nad tekstami dla Zielonego Balonika były Słówka – zbiór wierszowanych piosenek i utworów satyrycznych, wydany we Lwowie w 1913 r.

W 1915 r. powołano Boya do armii austriackiej i do zakończenia pierwszej wojny światowej pracował jako lekarz kolejowy, w wolnych chwilach tłumacząc literaturę francuską. W 1914 r. otrzymał palmy Akademii Francuskiej, a w 1922 – Krzyż Kawalerski Legii Honorowej za liczne, wybitne przekłady. W sumie przetłumaczył ponad 100 tomów francuskiej klasyki, m. in. dzieła Villona, Rabelais’go, Moliera, Diderota, Woltera, Stendhala, Balzaka, Musseta, Verlaine’a i Prousta. Jako komentator literatury francuskiej wydał m. in.: Studia i szkice z literatury francuskiej (1920), trzytomowe szkice o literaturze francuskiej Mózg i płeć (1926–1928), a także monografie: Molier (1924) i Balzak (1934).

W 1919 r. Boy rozpoczął pracę recenzenta teatralnego. W latach 1920–1939 opublikował w 17 tomach cykl felietonów teatralnych Flirt z Melpomeną. Od 1922 r. Boy-Żeleński mieszkał w Warszawie, gdzie w sezonie 1923–1924 był kierownikiem literackim Teatru Polskiego.

W październiku 1939 r. otrzymał nominację profesorską na Uniwersytecie we Lwowie, na którym wykładał literaturę francuską. W nocy z 3 na 4 lipca Boy został aresztowany przy ulicy Romanowicza 7 w mieszkaniu swojego szwagra profesora Jana Greka i wraz z nim zabrany do Bursy Abramowiczów, gdzie mieściła się siedziba SD. Nad ranem 4 lipca zatrzymanych wyprowadzono pod eskortą na stok Kadeckiej Góry, na tzw. Wzgórza Wóleckie i rozstrzelano, by następnie pochować we wspólnym grobie.

Zofia Krasnopolska-Wesner

Literatura: Hen J., 2008, Boy-Żeleński. Błazen – wielki mąż, Warszawa; Makowiecki Z. A., 1974, Tadeusz Żeleński (Boy), Warszawa; Żeleński T., 1956, Ludzie żywi, Warszawa.

Słowa kluczowe: Stanisław Przybyszewski, Dagny Przybyszewska, Kraków, Młoda Polska